تَزوکات تیموری ، کتابی تاریخی به فارسی منتسب به تیمور گورکانی و تحریر ابوطالب حسینی‌تربتی. تزوک یا تزوکات بخشهای اول و دوم کتاب واقعات تیموری یا ملفوظات تیموری ، منسوب به تیمور، است (تیمور گورکان، مقدمة مینوی، ص 3). در بارة صحت انتساب این کتاب به تیمور تردیدهایی وجود دارد. نخستین بار چارلز ریو این کتاب را مجعول خواند ( د. اسلام ، چاپ اول، ذیل «تیمورلنگ»؛ ریو، ج 1، ص 178)، سپس هرمان اِته (ص 289) و ادوارد براون (ج 3، ص 244) و محمدتقی بهار (ج 3، ص190) به پیروی از او گفتند که ابوطالب حسینی‌تربتی، با بهره‌گیری از یادداشتهای وقایع‌نگاران در بارة حوادث زندگی تیمور و آثار مورخانی چون نظام‌الدین شامی و شرف‌الدین علی یزدی، تزوکات تیموری را تألیف کرده و بعد مدعی شده که آن را از اصل ترکی به فارسی ترجمه کرده است. نظام‌الدین شامی (ص 11) و شرف‌الدین علی یزدی در تألیف آثارشان ( ظفرنامه * ) از این یادداشتها استفاده کرده‌اند (تیمور گورکان، مقدمة مینوی، ص 5).تاریخ دقیق تألیف کتاب مشخص نیست، ولی از آنجا که حسینی‌تربتی این کتاب را به شاه‌جهان (حک : 1307ـ 1068/ 1628ـ 1658) تقدیم کرده (اته، ص 288ـ289)، حدوداً بین سالهای 1036 تا 1047/ 1627ـ1637 تألیف شده و بدون شک حسینی‌تربتی قصد داشته است به تقلید از تزوکات بابر یا بابرنامه ( رجوع کنید به بابر * ، ظهیرالدین محمد) ــ که به ترکی جغتایی بودــ اثری پدید آورد ( رجوع کنید به براون، همانجا). حسینی‌تربتی، به گفتة خودش، اصل این کتاب را در کتابخانة جعفرپاشا، حاکم یمن، دیده بوده است. شاه‌جهان در 1047/ 1637 از محمد افضل، پسر تربیت‌خان بخاری، خواست تا با استفاده از ظفرنامة نظام‌الدین شامی، تزوکات را تکمیل و آن را تصحیح و تحریر نماید (تیمور گورکان، مقدمة مینوی، ص 4؛ اته، ص 289).در تزوکات تیموری از مطالب گوناگون به طور پراکنده و نامنظم، در قالب دو مقاله (گفتار)، سخن به میان آمده است. مقالة اول، «تدبیرات و کنکاش»، در بارة سازماندهی امور جهانداری و شور و مشورت در بارة این امور و لشکرکشی دشمن است و در آن بر لزوم حزم و احتیاط و تجربه و کنکاش و حتی تفأل‌زدن به قرآن تصریح شده است ( رجوع کنید به تیمور گورکان، ص 74، 88، 132). در گزارش جنگها به تعداد سپاهیان تیمور، اشارة بسیار شده است؛ گاه تعداد سواران هشتاد هزار تن ذکر شده و گاه به اغراق گفته شده است «لشکری بیشتر از مور و ملخ» (همان، ص120، 122). در این کتاب سنوات حوادث بندرت ذکر شده (همان، ص 128) و آرزوی تسخیر هند،موجب شده تا صحبت از قیصر و فغفور و خاقان و شهنشاه به میان آید (همان، ص130). مقالة دوم با ذکر جنگهای تیمور برای ترویج و تقویت دین اسلام آغاز شده و در ادامه از محترم داشتن علما و حکما و محدّثان و مشایخ صوفیان و عارفان و منشیان مطالبی آمده (همان، ص 204، 210، 212)، لیکن در این باره که ابن‌عربشاه، تیمور را در چهارده سالگی دیده و در بارة ملاقات ابن‌خلدون با تیمور ذکری نشده است (رومر، ص 83؛ ابن‌خلدون، ج 7، ص 728ـ 737). تیمور به ابن‌خلدون مأموریت داده بود تا گزارشهای مفصّلی در بارة اخبار حکام و رعایا و سپاهیان کشورش، مراکش، عرضه کند (رومر، ص 88؛ تیمور گورکان، ص 348ـ350). در مقالة دوم، در بارة قرامطه و کشتار مسلمانان در روز عرفه در مکه (تیمور گورکان، ص 184) و ایمان آوردن دسته‌جمعی صد هزار ترک در صحرای لار مطالبی آمده است (همان، ص 188). مرجوع کنید بهلف تزوک نوشته است: «مرتبة سلطنت خود را به توره و تزوک زیب و زینت بخشیدم و بر دوازده طایفه سلطنت خود را استوار ساختم» (همان، ص 202). در این کتاب واژة تزوک اغلب به معنای سازماندهی و گاه به معنای نهاد و بنیان آمده است (تیمور گورکان، ص 74، مقدمة مینوی، ص 3). بر خلاف آداب و رسوم ترکی و مغولی که در آن تُقوز (تغوز، به معنای نُه‌تایی) مقدّس شمرده می‌شود (کاترمر ، ص 32)، در تزوکات تیموری بیشتر مطالب به دوازده (همان، ص 158ـ172) و بندرت به سیزده بخش تقسیم شده (همان، ص 18ـ76) و توضیحات هم اغلب در دوازده مرحله آمده است (همان، ص 204ـ214، 220ـ 228).در این کتاب، مانند تاریخ جهانگشای * جوینی، از واژگان و اصطلاحات نظامی ترکی و مغولی استفاده شده است (بهار، ج 3، ص 96، 166، 242؛ برای نمونه رجوع کنید به تیمور گورکان، ص 14، 40). ذکر واحد شمارش، که مبحث مهمی در نگارش متون تاریخی است و دقت مورخ را نشان می‌دهد، رعایت نشده و فقط یک بار واحد شمارش «زنجیر» برای فیل به‌کار رفته است ( رجوع کنید به تیمور گورکان، ص 138).تزوکات تیموری نسبت به دیگر کتابهای تاریخی این دوره، مانند ظفرنامة شرف‌الدین علی یزدی و ظفرنامة نظام‌الدین شامی، ارزش تاریخی کمتری دارد. تکرار مطالب و مضامین با عناوین نسبتاً مشابه، از انسجام کتاب و خوش‌آهنگی جملات آن کاسته است.نخستین بار ویلیام دیوی تزوکات تیموری را به انگلیسی ترجمه و با همکاری جوزف وایت ، همراه با متن فارسی در 1197/ 1783 در آکسفورد منتشر کرد. این کتاب در 1199/ 1785 در کلکته و ترجمة آن به اردو در دهلی منتشر شد (تسنکر ، ج 1، ص 227، ج 2، ص 332). تأثیر نثر تزوکات تیموری در ترجمة آن به زبان انگلیسی مشهود است (برای نمونه رجوع کنید به تیمور گورکان، ص 17، 23، 137). لویی ماتیو لانگلس آن را به فرانسه ترجمه و در 1201/ 1787 منتشر کرد. چارلز استوارت این کتاب را با نام ملفوظات تیموری در 1246/ 1830 به چاپ رساند. در 1285 رضاقلیخان هدایت توزک تیموری یا تدابیرالملوک را به ضمیمة کتابی دیگر در تهران منتشر کرد (تیمورگورکان، مقدمة مینوی، ص 3ـ4؛ مشار، ج 1، ستون 1445). این کتاب در 1342 ش در تهران با مقدمة مجتبی مینوی از روی چاپ 1783 افست شد.منابع: ابن‌خلدون؛ کارل هرمان اته، تاریخ ادبیات فارسی ، ترجمه با حواشی رضازاده شفق، تهران 1356 ش؛ ادوارد گرانویل براون، تاریخ ادبی ایران ، ج 3: از سعدی تا جامی ، ترجمه و حواشی علی‌اصغر حکمت، تهران 1357 ش؛ محمدتقی بهار، سبک‌شناسی ، تهران 1355ـ1356 ش؛ تیمور گورکان، تزوکات تیموری ، تحریر ابوطالب حسینی‌تربتی به فارسی، آکسفورد 1773، چاپ افست تهران 1342 ش؛ خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی ، تهران 1350ـ 1355 ش؛ نظام‌الدین شامی، ظفرنامه ، چاپ پناهی سمنانی، تهران 1363 ش؛
