تره‌تیزک (یا تَرْتیزک، شاهی)، گیاهی خوراکی از تیرة چلیپاییان با نام علمی لپیدیوم ساتیوم . به‌سبب عطر و طعم تندِ مطبوعش، در سطح وسیعی در مزارع سبزیِ ایران و بسیاری از کشورهای جهان کشت می‌شود (طباطبائی، کتاب اول، ص 574). حوزة انتشار جغرافیایی آن در ایران، مناطق شمالی، شمال‌غربی، جنوبی، سواحل خلیج‌فارس، جنوب‌شرقی و بخش مرکزی است ( رجوع کنید بهقهرمان، ج 6، ش700؛ هج و رشینگر ، ص 64). علاوه بر گونة رایج آن، تره‌تیزک آبی، آبْتره یا بولاغ‌اودی با نام علمی ناستورتیوم افیسینال یا لپیدیوم لاتیفلیوم ، نیز در ایران شناخته شده است و مصرف می‌شود(طباطبائی، کتاب اول، ص576؛ مظفریان، ص359، ش 4963).در منابع عربی دورة اسلامی برای انواع تره‌تیزک نامهای مشترک گوناگونی به‌کار رفته است، از جمله: حُرْف ، رَشاد ، حَبّالرشاد ، ثُفّاء (اسحاق‌بن سلیمان اسرائیلی، ج 3، ص 139؛ ابوریحان بیرونی، ص 212). نام سریانی آن، مَقْلیاثا (ابن‌سینا، ج 3، کتاب پنجم، ص 2339؛ ابن‌بیطار، ج 2، ص 15) و معرّب نام یونانی آن، قردمون ( ؛ دیوسکوریدس، ش 155، ص 212؛ ابوریحان بیرونی، همانجا) است. در منابع فارسی، نامهای شاهتره ، سپندان ، شب‌خیزک و جَرْجیر نیز به‌کار رفته است (حکیم مؤمن، ص 71؛ انصاری شیرازی، ص 121؛ عقیلی علوی شیرازی، ص 349)، در منابع پزشکی فارسی ظاهراً نخستین بار حکیم مؤمن در تحفة‌المؤمنین/ تحفة حکیم مؤمن (تألیف در 1080) جرجیر را به‌معنای تره‌تیزک به‌کار برده (همانجا) که سبب خلط دو گیاه جرجیر (مَنْداب) و تره‌تیزک در منابع بعدی شده است (مثلاً عقیلی علوی شیرازی، سدة سیزدهم، ص 302، قس ص 349ـ351، مقالة «حُرف»؛ در بارة زمان و نحوة کاشت و نگهداری آن در قدیم رجوع کنید به الفلاحة النبطیة تألیف یا ترجمة (؟) ابن‌وحشیه، سدة چهارم، ج 2، ص 794 و ابن عوّام، سدة ششم، ج 2، ص 248).انواع. در هیولی الطب فی‌الحشائش و السموم ، ترجمة عربی کتاب دیوسکوریدس (سدة نخست میلادی)، انواع حُرف مشخص نشده و دیوسکوریدس فقط از بهترین نوع آن، «حُرفِ بابِل»، یاد کرده است (همانجا). اریباسیوس (سدة چهارم میلادی؛ به‌نقل رازی، ج20، ص 321) و بُولُس (سدة هفتم میلادی؛ به‌نقل همو، ج20، ص 322) نیز فقط «حُرفِ بابِلی» را ذکر کرده‌اند. جالینوس (سدة دوم میلادی؛ به‌نقل همو، ج20، ص 320ـ321)، دو گونة «بابِلی» و «ابیض» را ذکر کرده است. در الفلاحة النبطیة ، بر اساس تفاوت برگ و دانه، چهارگونه حُرف تمیز داده شده است (همانجا). اسحاق‌بن سلیمان اسرائیلی (متوفی 325؛ همانجا) و انصاری شیرازی (729ـ806؛ همانجا) برحسب رنگِ دانة حُرف، آن را به دو گونة سرخ و سفید تقسیم کرده‌اند. غَسّانی (سدة یازدهم؛ ص 112) و حکیم مؤمن (همانجا) دوگونة برّی (وحشی) و بُستانی (مزروع) برای آن ذکر کرده‌اند. حکیم مؤمن (همانجا) برای گونة برّی، دو قسم و برای گونة بستانی سه قسم قائل شده است.طبع. همة منابع دورة اسلامی طبع حُرف را گرم، و بیشتر آنها، آن را گرم و خشک ذکر کرده‌اند، فقط در الفلاحة‌النبطیة طبع آن گرم و تَر دانسته شده است (ج 2، ص 795).خواص. دیوسکوریدس آن را لینَت‌بخش، تحلیل برندة آماسهای طحال، پاک‌کنندة زخمهای جلدی، خارج‌کنندة اخلاط سینه، پَزَندة دُملها، مؤثر در درمان حشره‌گزیدگی و عرق‌النساء، و دودکردن آن را برای دور کردن حشرات مفید دانسته است (همانجا). خواص دیگری هم برای تره‌تیزک ذکر کرده‌اند، از جمله: ساقط‌کنندة جنین (علی‌بن سهل طبری به‌نقل رازی، ج20، ص 322؛ همو، به نقل از ابن‌بیطار، ج 2، ص 16؛ اسحاق‌بن عمران به‌نقل ابن‌بیطار، همانجا؛ اسحاق‌بن سلیمان اسرائیلی، ج 3، ص 141؛ هروی، ص 105؛ انطاکی، ص 177)، نفخ‌شکن ( الفلاحة‌النبطیة ؛ ابن‌ماسویه به نقل رازی؛ ابن‌بیطار، همانجاها)، درمانِ تنگ‌نفس (جالینوس به نقل رازی، ج20، ص 321؛ ابن‌سینا، ج 2، کتاب سوم، ص 1138؛ غسّانی، همانجا)، درمان‌کنندة زَحیر (اسهال خونی) و درد روده (ابن‌ماسویه به‌نقل رازی، ج20، ص 322؛ اسحاق‌بن سلیمان اسرائیلی، ج 3، ص140؛ ابن‌سینا، ج 3، کتاب پنجم، ص 2339)، خارج‌کنندة کرم از بدن ( الفلاحة‌النبطیة ، همانجا؛ اسحاق‌بن سلیمان اسرائیلی، ج 3، ص 139؛ عقیلی‌علوی شیرازی، ص350) و بازدارندة ریزش مو (ابن‌ماسه به‌نقل رازی؛ اسحاق‌بن سلیمان اسرائیلی، همانجاها؛ انصاری‌شیرازی، ص 121؛ عقیلی علوی‌شیرازی، همانجا).مضار. ] افراط در [ خوردن آن را سبب تقطیرالبول، تاریکی چشم و مضر برای معده و مثانه و مجاری ادرار (بقراط به‌نقل ابن‌بیطار، همانجا؛ علی‌بن سهل طبری به نقل رازی، ج20، ص323؛ الفلاحة‌النبطیة ، همانجا؛ ابونصری هروی، ص 136) و مصلح آن را کاهو، سرکه، نبات، اَسْپغول (بَزْرْقطونا رجوع کنید بهبارهنگ * ) و گلاب (ابونصری هروی، همانجا؛ انصاری شیرازی، ص 122) دانسته‌اند.در پزشکی امروزی به‌سبب وجود مواد معدنی گوناگون و فراوان در این گیاه، آن را دارای خاصیت قوی ضد اسکوربوت، اشتهاآور، مُدرّ، تصفیه‌کنندة خون و مفید در درمان آنژین صدری می‌دانند (زرگری، ج 1، ص 188).منابع: ابن‌بیطار؛ ابن‌سینا، القانون فی‌الطب ، چاپ ادوارقش، بیروت 1408/ 1987؛ ابوریحان بیرونی، الصیدنة ؛ قاسم‌بن یوسف ابونصری هروی، ارشاد الزراعة ، چاپ محمد مشیری، تهران 1356 ش؛ اسحاق‌بن سلیمان اسرائیلی، کتاب الاغذیة ، چاپ عکسی از نسخة خطی کتابخانة سلیمانیه، چاپ فؤاد سزگین، فرانکفورت 1406/ 1986؛ علی‌بن حسین انصاری شیرازی، اختیارات بدیعی (قسمت مفردات)، چاپ محمدتقی‌میر، تهران 1371 ش؛ انطاکی؛ محمدمؤمن‌بن محمدزمان‌حکیم مؤمن، تحفة حکیم مؤمن ، چاپ سنگی تهران 1277، چاپ افست 1378؛ دیوسکوریدس، هیولی‌الطب فی‌الحشائش والسموم ، ترجمة اِصْطِفَن‌بن بَسیل و اصلاح حنین‌بن اسحاق، چاپ سزار ا. دوبلر و الیاس تِرِس، تطوان 1952؛ محمدبن زکریا رازی، کتاب الحاوی فی‌الطب ، حیدرآباد دکن 1374ـ1390/ 1955ـ1971؛ علی زرگری، گیاهان داروئی ، ج 1، تهران 1368 ش؛ محمد طباطبائی، گیاه‌شناسی کاربردی برای کشاورزی و منابع طبیعی ، کتاب اول: گیاهان زراعت‌های بزرگ ، تهران 1365 ش؛ عقیلی علوی شیرازی؛ ابوالقاسم‌بن محمد غَسّانی، حدیقة الازهار فی‌ماهیة العُشب و العَقّار ، چاپ محمد عربی خطّابی، بیروت 1410/1990؛ الفلاحة‌النبطیة ، الترجمة‌المنحولة الی ابن‌وحشیه، چاپ توفیق فهد، دمشق 1993ـ 1998؛ احمد قهرمان، فلور ایران ، ج 6، تهران 1363 ش؛ ولی‌اللّه مظفریان، فرهنگ نامهای گیاهان ایران: لاتینی ـ انگلیسی ـ فارسی ، تهران 1375 ش؛ هروی؛
