ترکمان‌چای (یا ترکمنچای)، بخش و شهری تاریخی در جنوب‌شرقی استان آذربایجان شرقی.1) بخش ترکمان‌چای. در شمال‌غربی شهرستان میانه قرار دارد و مشتمل است بر چهار دهستانِ بَرْوانان مرکزی با مرکزیت ترکمان‌چای، بروانان شرقی با مرکزیت صومعه‌علیا، بروانان غربی با مرکزیت غریب‌دوست، و اوچ‌تپة غربی با مرکزیت خاتون‌آباد. از شمال به شهرستان سراب، از مغرب به شهرستانهای بستان‌آباد و هشترود و از جنوب به دهستانهای اوچ‌تپة غربی و کله‌بوز غربی (در بخش مرکزی) و از مشرق به بخش کندوان محدود است. آبادیهای آن عمدتاً در دشتی مرتفع قرار گرفته است. رشته‌کوه بُزقُوش/ بُزغُوش در جانب شمالی آن امتداد دارد. رودهای ترکمان‌چای (سرچشمه از شهرستان اهر)، شهری‌چای (سرچشمه از دامنه‌های جنوبی کوههای بزقوش) و یالقوز آغاج (یالقوز آقاج، از ریزابه‌های شهری‌چای) از آن می‌گذرد. زمینهای مزروعی آن با آب رود و چاه و قنات و چشمه آبیاری می‌شود. دو سد کوچک خاکی در آن احداث شده است ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج14، ص121). از گیا، درختان گردو، بادام کوهی و دیگر درختان میوه، گل‌گاوزبان، خاکشیر، شیرین‌بیان، آویشن، گل‌خطمی، کاسنی، کتیرا، مرزة کوهی و رستنیهایی برای چرای دام دارد. از زیا، گرگ، گراز، خرس، قوچ، میش، خرگوش و کبک در آن یافت می‌شود. محصولات عمدة آن گندم، جو، بنشن، تره‌بار، گردو، گلابی، انگور، زردآلو و سیب است که به همراه فرآورده‌های لبنی و دام زنده صادر می‌شود. پرورش گوسفند و بز در آنجا رایج است. در بعضی آبادیهای آن مرغداری صنعتی دایر شده است که تولیدات آن صادر می‌شود. زنبورداری در آنجا اهمیت دارد و عسل آن صادر می‌شود. صنایع‌دستی آن، قالی‌بافی با طرح هریس و بویژه قالیهای ابریشمی است. کارگاههای موزاییک‌سازی و ریسندگی دارد (همان، ج 14، ص 120).راه اصلی تهران ـ میانه ـ تبریز ـ بازرگان ـ ترکیه از آن می‌گذرد. این بخش با راههای فرعی با شهر میانه (مرکز شهرستان) و مراکز بخشها پیوندهای اقتصادی دارد.در تقسیمات کشوری 1355 ش، ترکمان جزو بخشهای شهرستان میانه در استان آذربایجان شرقی ضبط شده است. در 1365 ش، بخش ترکمان با دهستانهای اوچ‌تپه و بروانان و تیرچایی جزو شهرستان میانه بود. در 1366 ش، بخش ترکمان با یک دهستان به نام اوچ‌تپة غربی به مرکزیت خاتون‌آباد تشکیل شد. در خرداد 1371، بخش ترکمان‌چای (به مرکزیت ترکمان‌چای) مشتمل بر چهار دهستان در شهرستان میانه ذکر شد و تاکنون به همین صورت مانده است. جمعیت این بخش طبق سرشماری 1375 ش، 974 ، 28 تن بوده است.آثار باستانی بخش ترکمان‌چای عبارت‌اند از: تپة باستانی بروانان در یک کیلومتری جنوب غربی آبادی صومعه‌علیا (در حدود دوازده کیلومتری مشرق ترکمان‌چای) و تپة خاکستر (کول‌تپه) در حدود هفتصدمتری جنوب‌غربی آبادی غریب‌دوست (یازده کیلومتری شمال غربی شهر ترکمان‌چای) که قدمت هر دو تپه به دورة پیش از اسلام می‌رسد ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، همانجا). همچنین در اراضی آبادی کوهسالار سفلا، در حدود هفت کیلومتری جنوب ترکمان‌چای که رود شهری‌چای از شمال آن می‌گذرد، «دره خرابه» در دو کیلومتری مغرب آن و درة «دَوَه‌اُولَن» (محل مردن شتر) در حدود یک کیلومتری مشرق آبادی قرار دارد (همان، ج14، ص 380؛ رزم‌آرا، ج 4، ص 434).2) شهر ترکمان‌چای/ ترکمان ، مرکز بخش ترکمان‌چای. در ارتفاع 635 ، 1 متری، در 48 کیلومتری شمال‌غربی شهر میانه واقع است. راه اصلی تهران ـ میانه ـ بستان‌آباد ـ تبریز از نُه کیلومتری جنوب آن می‌گذرد. پیش از احداث راه اصلی، در اوایل سلطنت رضاشاه (1304ـ1320 ش) جادة میانه ـ تبریز از آبادی ترکمان‌چای می‌گذشت.دمای این شهر در تابستانها به ْ39 و در زمستانها به ْ19- می‌رسد. میزان بارش سالانة آن حدود 250 میلیمتر است. در حدود یازده کیلومتری شمال شهر، قله‌های بالان‌توکان (ارتفاع: 400 ، 2 متر) و سُوسُوزیورد (ارتفاع: 608 ، 2 متر) از رشته‌کوه بزقوش قرار دارد. رود شهری‌چای از حدود 5ر6 کیلومتری جنوب آن می‌گذرد. آبادی ترکمان‌چای در اردیبهشت 1372 به شهر تبدیل شد (ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی، 1381 ش، ص 6). امروزه شهر دارای هفت مسجد است.پیشینه. به نوشتة حمداللّه مستوفی (ص183)، نام قدیم آن دیه‌ترکمان یا دیرخُران بوده است. ظاهراً در دورة اتابکان آذربایجان که ترکمانان به آذربایجان مهاجرت کردند، گروههایی از قبایل ترکمن در آنجا ساکن شدند و بتدریج نام آبادی از دیرخران به ترکمان کَندی و سپس به ترکمان و ترکمن تغییر یافت.در قرن نهم، کلاویخو (ص 165، 305) نام آن را تونگلار و تُوکلر ضبط کرده و اهالی آنجا را ترکمن دانسته است. برخی از نواحی ترکمان‌چای، از جمله بروانان، قدیمی است. نخستین بار در قرنهای پنجم و ششم بروانان، شهر کوچکی در آذربایجان ضبط شده است (اصطخری، ص156). امروزه دهی به نام بروانان وجود ندارد، اما ناحیة بروانان مشتمل بر چند دهستان در شهرستان ترکمان‌چای ذکر شده است. علی‌بن عبدالمؤمن عبدی (ص270)، در قرن دهم، بروانان را ناحیه ضبط کرده و آن را با ناحیة ورزقان یکی دانسته است. امروزه آبادی ورزقان در حدود یازده کیلومتری شمال شهر ترکمان‌چای قرار دارد. همو (ص238، 242، 251، 264، 270ـ271) نام آبادیهای ناحیة گستردة بروانان را که متعلق به قرن هشتم بوده، بررسی کرده و وقف بودن آنها را مسلّم گرفته است. به نوشتة او، برخی از آبادیهای آن به جادة تبریز یا جادة خراسان محدود می‌شده است. نام برخی از آبادیهای قدیمی آن با اندکی دگرگونی در نام دهستانهای امروزی دیده می‌شود، مانند قریة بالسین متصل به قریة شرف‌آباد که امروزه به نام بالسین شریف‌آباد در حدود شانزده کیلومتری شمال‌غربی شهر ترکمان‌چای واقع است؛ قریة سینانق/ زینانق متصل به قریة شرف‌آباد وقف سلطان خواجه شیخ‌صدرالدین که امروزه مطابق است با آبادی سانیان سفلا در حدود چهارده کیلومتری شمال‌غربی ترکمان‌چای (در قرن هشتم جادة تبریز ـ اوجان ـ میانه از نزدیک سینانق می‌گذشت)؛ قریة شرف‌آباد که به قریة بالسین و قریة سینانق محدود می‌شد و تاریخ آن از 758 روشن است؛ مزرعة بغرآباد که وقف شیخ‌صفی بود و ظاهراً مطابق است با آبادی بَقَرآباد کنونی در حدود چهارده کیلومتری مغرب شهر ترکمان‌چای؛ قریة تیرآباد، مطابق با آبادی امروزی تیرآباد در حدود 74 کیلومتری شمال‌غربی شهر میانه؛ مزرعة اسفیج متصل به قریة صومعه که احتمالاً مطابق است با دهکدة امروزی صومعه‌علیا در حدود دوازده کیلومتری مغرب شهر ترکمان‌چای و حدود 42 کیلومتری شمال‌شرقی میانه. اسفیج در 987 خریده و وقف مزار شیخ‌صفی شده است.در جنگ‌دوم ایران و روس، پاسکویچ برای عقد قرارداد صلح بین ایران و روسیه با آصف‌الدوله از تبریز و قائم‌مقام از تهران وارد آبادی ترکمان‌چای شدند (اعتمادالسلطنه، 1363ـ 1367 ش، ج 3، ص 1580ـ1581)و در 1243 قرارداد ترکمان‌چای/ ترکمنچای بین ایران و روسیة تزاری منعقد گشت ( رجوع کنید به ترکمان‌چای * ، عهدنامه). در 1295 ناصرالدین‌شاه، در راه سفر به فرنگستان، وارد ترکمان‌چای شد (همو، 1367ـ 1368 ش، ج 2، ص 10ـ 18).منابع: اصطخری، ترجمه فارسی؛ محمدحسن‌بن‌علی اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری ، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران 1363ـ 1367 ش؛ همو، مرآة‌البلدان ، چاپ عبدالحسین نوائی و میرهاشم محدّث، تهران 1367ـ 1368 ش؛ ایران. وزارت کشور، تقسیمات کشور شاهنشاهی ایران ، تهران 1355 ش؛ همو، فهرست واحدهای تقسیمات کشوری تا پایان شهریورماه 1365 ، تهران 1365 ش؛ ایران. وزارت کشور. حوزه معاونت برنامه‌ریزی و خدمات مدیریت. دفتر تقسیمات کشوری، اجرای قانون تعاریف و ضوابط تقسیمات کشوری ، تهران 1366 ش؛ ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی. دفتر تقسیمات کشوری، سازمان تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران ، تهران 1371 ش؛ همو، سازمان تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران ، تهران 1377 ش؛ همو، نشریة تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شمارة مصوبات آن ، تهران 1381 ش؛ حمداللّه مستوفی، نزهة‌القلوب ؛ رزم‌آرا؛ علی‌بن عبدالمؤمن عبدی، صریح‌الملک ، نسخة عکسی از نسخة خطی کتابخانة موزه ایران باستان، ش3719؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج14: میانه ، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، 1376 ش؛ روی گونثالث د کلاویخو، سفرنامة کلاویخو ، ترجمة مسعود رجب‌نیا، تهران 1344 ش؛ مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: شناسنامة آبادیهای کشور، استان آذربایجان شرقی، شهرستان میانه، تهران 1376 ش؛ همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: نتایج تفصیلی کل کشور ، تهران 1376 ش.
