ترقّی، نشریه . عنوان دو نشریة سیاسی و اجتماعی.1) نشریه‌ای در دورة مشروطه. این نشریه را میرزامحمد علی‌خان طهرانی، ملقب به اسلامبولی، در 1325 در تهران چاپ می‌کرد. وی که مدتی در استانبول زندگی کرده بود و با فرهنگ و اندیشة غرب آشنایی داشت، در بازگشت به ایران، نخستین شمارة ترقّی را در هفدهم صفر 1325 در چهار صفحة دو ستونی با موضوعات سیاسی و علمی و ادبی چاپ سنگی کرد. ترقّی دو بار در هفته منتشر می‌شد. از موضوعات مهم مندرج در آن قانون و مسائل اجتماعی بود، از جمله مقالة «قانون» و «مجازات مضاعف برای تکرار جرایم»، مطالبی در بارة وقایع مشروطیت و شورش میدان توپخانه و کمیسیون حفظ‌الصحه و بهداشت آب دارالخلافة تهران. مقالات به نام علی‌بن یوسف زنجانی و عبدالحسین طبیب‌یزدی نوشته می‌شد (صدرهاشمی، ج2، ص124ـ125).به نظر محیط طباطبائی (ص 138ـ139) ترقّی در مقایسه با دیگر جراید مشروطه، عادی و میانه بود، اما چون میرزامحمدعلی‌خان پس از به توپ بستن مجلس در 1326، با میرزا جهانگیرخان شیرازی (صوراسرافیل) و سلطان‌العلمای خراسانی هم‌بند شد، پرآوازه گردید. محمدعلی‌خان بر خلاف آن دو تن اعدام نشد؛ با توجه به یکی از مقاله‌های تند او در ترقّی ــ که رابینو (ص 103ـ104) ذکر کرده ــ رهایی او تعجب‌برانگیز است. از زمان زندانی شدن محمدعلی‌خان به بعد، از ادامة فعالیت او و روزنامه‌اش خبری در دست نیست. به‌گفتة رابینو (ص 103)، شمارة 22 روزنامه در چهارم رجب 1325 منتشر شد. تربیت (ص 289) نیز از شماره‌های منتشرشدة ترقّی تا شمارة 22 را دیده بوده است.2) نشریه‌ای در دورة پهلوی. این نشریه را لطف‌اللّه ترقّی در تهران منتشر می‌کرد. احتمالاً وی پیش از آن هم فعالیت مطبوعاتی داشته، زیرا در فهرست مندرج در روزنامة نجات ایران ، نام وی جزو مدیران جراید سال 1301 ش آمده است. وی دورة اول ترقّی را با نام میرزالطف‌اللّه دانشمند منتشر می‌کرد و مدیر مسئول این دوره بود (صدرهاشمی، ج4، ص276ـ277).شروع انتشار ترقّی مصادف با دورة تثبیت حکومت رضاشاه (1304ـ1320 ش) بود، ازینرو از یک سو با ملی‌گرایی افراطی، در سیاستهای فرهنگی رضاشاه جایی یافت و از سوی دیگر با تأکید بر اسلام در مردم نفوذ کرد. نخستین شمارة دورة اول ترقّی در 22 تیر 1302 منتشر شد. در این دوره ترقّی سه شماره در هفته و در دو صفحة چهار ستونی چاپ می‌شد و به طورکلی مشتمل بود بر سه مقاله و وقایع داخلی و وقایع خارجی. مقالاتی نیز در بارة سیاست خارجی داشت، از جمله مقاله‌ای در بارة اجلاس موصل (ش 1، ص 2)، و نیز مقاله‌هایی که ملی‌گرایی ترقّی را نشان می‌دهد، نظیر مقاله‌ای ستایش‌آمیز در بارة پارسیان هندوستان به قلم ا. ع. کیانی (همانجا) و تذکر در باب برخورد احتیاط‌آمیز با اخبار خبرگزاریهای بیگانه مانند رویتر و بی‌سیم مسکو (ش 2، ص 1).با توجه به وضع سیاسی و اجتماعی آن دوره، راهکار ترقّی توجه به اهداف ملی‌گرایانه بود، مثلاً خواست ظهور منجی برای حفظ اتحاد ملی و زنده کردن شکوه باستانی ایران، به‌کارگیری سیاستهایی همچون سیاستهای پترکبیر و موسولینی برای ایجاد جسارت ملی در ایرانیان (ش6، 7 اسد 1303، ص1) یا تشویق به بازگشت به دورة کوروش و شاهپور برای جلوگیری از اضمحلال ایران (ش 8 ، 12 اسد 1303، ص 1). در بسیاری از شماره‌ها، برای تقویت روح ملی، افکار بزرگان اسلام آورده می‌شد (ش 9، 17 اسد 1303، ص 1). همچنین در مناسبتهای مذهبی مطالبی درج می‌شد.از دیدگاه جامعه‌شناسی سیاسی، ترقّی می‌کوشید نسبت به ساخت سنّتی جامعه، پیشرو باشد. طرفداری از کارگران و زحمتکشان (ش13، 2 سنبله 1303، ص1) و دعوت به قیام علیه اشراف و ملانمایان (ش 8 ، 12 اسد 1303، ص 1) نمونه‌هایی از این کوشش است. ترقّی از همان دورة نخست مواضع ضدانگلیسی داشت و در صدر اخبار و مقالات خود به امریکا از نظر فرهنگی و تاریخی و سیاسی توجه می‌کرد. تا شمارة نوزدهم دورة نخست ترقّی در دست است، اما دقیقاً معلوم نیست که تا چند شماره منتشر شده بوده است.دورة دوم ترقّی در پنجم فروردین 1308 با همان هیئت پیشین آغاز شد، اما نام مدیر از لطف‌اللّه دانشمند به لطف‌اللّه ترقّی تغییر یافت. مقالة افتتاحی شمارة نخست، «روزنامه‌نگاری در ایران و تغییرات آن» بود و نشریة ترقّی در طول فعالیت خود، مصداق کاملی از محتوای آن مقاله بود. بخش مهمی از اخبار داخلی مشتمل بود بر اخبار مجلس که شاید مجالی برای ارتباط لطف‌اللّه ترقّی با نمایندگان و مقدمة حضور او در مجلس بود. ترقّی در این دوره وجهه‌ای ادبی نیز یافت و رمانسهای احساساتی با پیامهای صریح اجتماعی و اخلاقی از لطف‌اللّه ترقّی به‌صورت پاورقی در آن چاپ شد، از جمله جن در حمام سنگلج و خانم هندی که پس از چاپ در ترقّی ، در 1307 و 1309 ش جداگانه در تهران به چاپ رسیدند. شاهنامة فردوسی به تصحیح سعید نفیسی و دیباچة مهاجرتهای تازیکان به ایران نوشتة احمد کسروی در همین دورة ترقّی به صورت پاورقی چاپ می‌شد (صدرهاشمی، ج 2، ص 126ـ127؛ مشار، ج 5، ستون 134ـ 135).بنا بر بعضی اسناد، ترقّی می‌خواسته در وزارت معارف نشریه‌ای پویا و زنده معرفی شود ( رجوع کنید به اسناد مطبوعات ، ج1، ص 378)، اما احتمالاً دستگاه ممیزی رضاشاه آن را تعطیل کرده است.پس از وقایع شهریور 1320 و تبعات جنگ جهانی دوم در ایران، ترقّی از پانزدهم خرداد 1323 به‌صورت هفتگی منتشر شد. در این دوره وجهة ادبی و عامه‌پسند آن بیشتر شد. شورای سردبیری نشریه به نویسندگانی چون علی زرین‌قلم، ابراهیم مدرسی، علی حافظی، منوچهر مطیعی و خسرو معتضد واگذار گردید (برزین، ص129). لطف‌اللّه ترقّی که به فعالیتهای حقوقی و سیاسی خارج از نشریه نیز می‌پرداخت، صاحب امتیاز و مدیر مسئول آن باقی ماند. نشریه در این زمان، به‌سبب معضلات حقوقی، چند بار توقیف شد. بنا بر گزارش سرتیپ شیبانی، فرماندار نظامی تهران، به وزارت جنگ، ترقّی جزو نشریاتی بود که فرمانداری نظامی در 12 دی 1323 آن را به سبب اهانت به دولت در شمارة 105، توقیف کرد ( اسناد مطبوعات ایران ، ج 1، ص 63ـ64). بنا بر گزارش فروش روزنامه‌ها به دفتر نخست‌وزیری، ترقّی پس از روزنامة اطلاعات و اطلاعات هفتگی پرفروشترین نشریة پایتخت بود (همان، ج 1، ص73). ترقّی پس از توقیف، از نهم بهمن 1323 با نام آزادی خلق و به مدیریت عادل خلعت‌بری منتشر شد، اما بار دیگر به دستور سرتیپ شیبانی، به سبب درج مقاله‌ای خلاف مشی سیاسی دولت، توقیف گردید (همان، ج2، ص52). ترقّی سپس با نام تهران مصور انتشار یافت و از پرفروشترین نشریات پایتخت شد. پس از آزاد شدن انتشارِ آزادی خلق در دهم تیر 1324 به دستور سرهنگ احمد بهارمست، ترقّی با نام پیشین منتشر شد (همان، ج 2، ص53) و از همان آغاز، با رجال مناسبات برقرار کرد، مثلاً لطف‌اللّه ترقّی در نوزدهم تیر 1324 در نامه‌ای به نخست‌وزیر برای معرفی کمالی، مخبر ترقّی در خراسان، درخواست یاری کرد (همان، ج2، ص325). از پاره‌ای تلگرامهای همین دوره در می‌یابیم که مطبوعات دیگر در کشاکش با دیوان‌سالاری دولت از نفوذ ترقّی سود می‌جستند ( رجوع کنید به همان، ج 2، ص 162، ج 3، ص364). این نفوذ از سیاهه‌ای که ادارة کل نگارش وزارت فرهنگ به نخست‌وزیر داده بود، پیداست؛ در آنجا لطف‌اللّه ترقّی از مدیران جرایدی معرفی شده است که طبق قانون حق مصاحبه دارند.توجه نظری نشریة ترقّی به مسائل روزنامه‌نگاری کم‌کم جنبة عملی یافت. در مکاتبة علی کمالی (مدیر روزنامة کمالی همدان) با هدایت (معاون نخست‌وزیر)، به هیئتی مرکّب از حبیب‌اللّه آموزگار مستشار دیوان کیفر، هدایت معاون نخست‌وزیر، مهتدی سرپرست تبلیغات وزارت فرهنگ و لطف‌اللّه ترقّی اشاره شده است ( اسنادی از مطبوعات ایران ، ص 100) که مسئول تدوین قانون مطبوعات در هجده مادّه بودند. به این ترتیب لطف‌اللّه ترقّی از معدود روزنامه‌نگارانی بود که موفق شد در تاریخ مطبوعات ایران، خود را به عنوان نمایندة صنف مطبوعات به حکومت بقبولاند. با اینحال، مقامات امنیتی این نشریه را زیرنظر داشتند؛ در نامه‌ای از وزارت کشور و شهربانی کل به استانداری آذربایجان ذکر شده که علی عباسقلی‌زاده (نمایندة ترقّی در ماکو) رئیس آمار حکومت پیشه‌وری بوده و متهم به قتل ستوان سرمدی، رئیس ژاندارمری ماکو، است ( اسناد مطبوعات ایران ، ج 1، ص 122ـ123).در بحرانهای اوایل دهة 1330ش، ترقّی به بهانة درج نشدن نام صاحب امتیاز و مدیر مسئول چاپخانه، در سوم دی 1331 تعطیل و دادگاهی شد (همان، ج 1، ص 152ـ154). پس از کودتای 28 مرداد 1332 تا دهة 1340ش که پایان انتشار ترقّی بود، این نشریه دورة آرامی داشت. با نزدیک شدن لطف‌اللّه ترقّی به دربار و مجلس، مواضع نشریه محافظه‌کارانه‌تر شد. اندیشه‌های ملی‌گرایانة ترقّی در بخش ادبی، به پاورقیهایی بسیار عامه‌پسند و احساساتی و سرشار از حسرت گذشتة ایران محدود شد. نوشته‌های احساساتی مذهبی نیز از کسانی مانند محسن فارسی، جواد فاضل، علی‌اکبر کسمایی، ذبیح‌اللّه منصوری و م. محجوب چاپ می‌شد. اشخاصی چون محمدعلی شیرازی، پرویز لادبن، جهانگیر افخمی و نصراللّه شاهرخی ــ که به‌تناوب گرایشهای چپ و راست و بی‌طرف داشتند ــ مطالب ادبی و سیاسی و علمی ترجمه می‌کردند. آنچه در ترقّی کمتر تغییر کرد، اخبار مجلس و کنایات ملایم به انگلیس بود و در مقابل، بتدریج به صورت درج اخبار علمی و سیاسی و فرهنگی امریکا از زندگی امریکایی ستایش می‌شد. در زمینة سیاست خارجی نیز ترقّی نگاهی انتقادآمیز به جنبشهای انقلابی خارجی، مانند جنبشهای چین و کوبا، داشت (برای نمونه رجوع کنید به «مردم چین بیدار می‌شوند»، ش 1123، 5 مرداد 1343، ص6؛ «خواهر کاسترو به دنیای آزاد پناهنده شد، می‌گویند نزدیک به یک میلیون نفر زندانی در کوبا وجود دارد»، ش 1129، 16 شهریور 1343، ص 5).با توجه به آنچه گفته شد، ترقّی نمونة مهم نشریاتی است که به ازای چند دهه فعالیت در سطوح گوناگون روزنامه‌نگاری و جذب مخاطبان بسیار، انعطاف سیاسی و فرهنگی بیشتری از خود نشان داد، ولو اینکه این انعطاف در جهت اهداف فرهنگ حکومتی و خواستها و سلیقه‌های پهلوی اول و دوم بوده باشد.منابع: اسناد مطبوعات ایران: 1320ـ1332 ، چاپ غلامرضا سلامی و محسن روستایی، تهران: سازمان اسناد ملی ایران، 1374ـ1376 ش؛ اسناد مطبوعات: 1286ـ1320 ه . ش ، چاپ کاوه بیات و مسعود کوهستانی‌نژاد، تهران: سازمان اسناد ملی ایران، 1372 ش؛ اسنادی از مطبوعات ایران: 1340ـ1320 ه . ش ، تهیه و تنظیم ادارة کل آرشیو، اسناد و موزة دفتر رئیس‌جمهور، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، 1378 ش؛ مسعود برزین، شناسنامة مطبوعات ایران از 1215 تا 1357 شمسی ، تهران 1371 ش؛ محمدعلی تربیت، تاریخ مطبوعات ایران ، در ادوارد گرانویل براون، تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دورة مشروطیت ، ج 2، ترجمة محمد عباسی، تهران ?[ 1337 ش ] ؛ یاسنت لویی رابینو، روزنامه‌های ایران: از آغاز تا سال 1329 ه ق / 1289 ه ش، با اضافات و شرح کامل به همراه تصاویر روزنامه‌ها ، ترجمه و تدوین جعفر خمامی‌زاده، تهران 1372 ش؛ محمد صدرهاشمی، تاریخ جراید و مجلات ایران ، اصفهان 1363ـ1364 ش؛ محمد محیط طباطبائی، تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران ، تهران 1375 ش؛ خانبابا مشار، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی ، تهران 1340ـ1344 ش.
