تربیت، محمدعلی ، ادیب، کتاب‌شناس، مورخ و دولتمرد تبریزی. او در محرّم 1292/ خرداد 1256 در محلة نوبر تبریز متولد شد (تربیت، 1355 ش، مقدمه، ص بیست‌وپنج؛ بامداد، ج3، ص424). پدرش، میرزا صادق، تحویلدار ناصرالدین‌میرزا، ولیعهد محمدشاه، و از نوادگان میرزامهدی‌خان استرآبادی، نویسندة درّة نادری ، بود («محمدعلی تربیت تبریزی طاب‌الله ثراه»، ص 433). محمدعلی تحصیلات خود را در مکتب ملا زین‌العابدین آغاز کرد و از پدرش ریاضی و نجوم آموخت. سپس نزد میرزانصراللّه سیف‌الاطبا، طب و زبانهای انگلیسی و فرانسوی را فراگرفت و آنگاه نزد محمدخان کرمانشاهی معروف به‌کفری به‌تحصیل طب ادامه داد (تربیت، 1355 ش، مقدمه، ص بیست‌وپنج ـ بیست و شش). محمدعلی در 1308، در شانزده سالگی، تدریس در مدرسة دولتی مظفری تبریز را آغاز کرد (همو، 1314 ش، چاپ قمری، مقدمه، ص ] دوم [ ).محمدعلی تربیت با همکاری گروهی از روشنفکران تبریز از جمله تقی‌زاده و اعتصام‌الملک و حسین عدالت، فعالیتهای فرهنگی خود را گسترش داد. در آستانة مشروطیت به سیاست روی آورد و همراه میرزاحداد حکاک‌باشی، کربلایی علی‌موسیو، تقی‌زاده و غنی‌زاده محفلی بنیان نهاد که به «مرکز غیبی» شهرت یافت (همو، 1355 ش، مقدمه، ص‌نه ـ ده؛ قاسمی پویا، ص338). او در پی‌ریزی انجمن معارف تبریز در 1318 نیز شرکت جست که فعالیت آن تا 1321 ادامه یافت و در پی ناآرامیهای تبریز دچار وقفه گردید (قاسمی پویا، ص278ـ 279). پس از مشروطیت در 1326 روزنامة اتحاد را پایه‌گذاری کرد که 25 شمارة آن منتشر شد (تربیت، 1355 ش، مقدمه، ص یازده). با وقوع کودتای محمدعلی‌شاه و آغاز استبداد صغیر ناگزیر تبریز را به‌قصد باکو ترک کرد. تربیت در باکو به‌مدیریت مدرسة ایرانیان به‌نام اتحاد انتخاب شد و به گواهی سلام‌اللّه جاوید که خود از شاگردان مدرسة مذکور بوده، در پیشرفت آن مدرسه بسیار کوشید، اما چندی نگذشت که به‌سبب فشار دولت تزاری به اروپا رفت (همان، مقدمه، ص سیزده) و در استانبول و برلین با شخصیتهای سیاسی و فرهنگی مهاجر ایرانی، همچون جمالزاده و قزوینی و تقی‌زاده، دیدار کرد. او با برخی از آنها آمدوشد و مکاتبه نیز داشت (جمالزاده، ص 146، 302؛ تربیت، 1359ش، ص436).به عقیدة کسروی (ج2، ص457) تربیت بوده که پیشامدهای تبریز را از استانبول برای براون می‌نوشته است.تربیت بیشتر اوقات خود را در اروپا به بازدید از کتابخانه‌ها و بررسی نسخه‌های خطی و چاپی کتابهای شرقی اختصاص داد و در کتاب‌شناسی تبحر یافت (تربیت، 1355 ش، مقدمه، ص چهارده). او پس از بازگشت از اروپا، به فعالیتهای سیاسی و فرهنگی خود ادامه داد. در 1339/ 1300 ش به ریاست ادارة معارف آذربایجان رسید (صفوت تبریزی، ص100) و در این مقام به احیا و تأسیس چند مدرسه و یک کتابخانه ( رجوع کنید به ادامة مقاله) و یک قرائتخانة عمومی همت گمارد (قاسمی پویا، ص354؛ «محمدعلی تربیت تبریزی طاب‌اللّه ثراه»، ص435؛ نیز رجوع کنید بهصفوت تبریزی، ص 102ـ103). در 1301 ش «مجمع ادب» و مجلة ماهانة گنجینة معارف را دایر کرد (تربیت، 1314 ش، چاپ قمری، مقدمه، ص ] چهارم [ ؛ قاسمی پویا، ص130). در مِهر همان سال مدرسة تجارت را در تبریز بنیان نهاد که پس از چندی به مدرسة متوسطه تبدیل شد (قاسمی پویا، ص 355). او تا 1304 ش در مقام خود باقی ماند و سپس به ریاست فرهنگ گیلان (1305ـ1306 ش) و بلدیة تبریز (1307ـ1309 ش) گمارده شد که در سمت اخیر منشأ آبادانیهای بسیار بود ( رجوع کنید به«محمدعلی تربیت تبریزی طاب‌اللّه ثراه»، همانجا).تربیت در دوره‌های دوم و هشتم تا دوازدهم مجلس شورای ملی به‌نمایندگی از تبریز برگزیده شد (بامداد، همانجا؛ فرهنگ قهرمانی، ص439). گرچه بامداد مساعدت دولت را در گزینش او بی‌تأثیر ندانسته است (همانجا)، بی‌شک شخصیت سیاسی معتدل وی ــ که موجب می‌شد در میان جناحهای مختلف نقش میانجی را داشته باشد (تربیت، 1355 ش، مقدمه، ص دوازده) ــ در موقعیت و ماندگاری او در عرصة سیاسی نقش بسزایی داشته است. خرده‌گیریهای او از منش و رفتار همراهان سیاسی‌اش (همو، 1359 ش، ص436ـ441) آنجا که با اصول اخلاقی وی در تقابل قرار می‌گرفت، مؤید انصاف و بی‌طرفی اوست. محمدعلی تربیت در 27 دی 1318 درگذشت (همو، 1355 ش، مقدمه، ص پانزده؛ بامداد، همانجا).تربیت دو بار ازدواج کرد. حاصل ازدواج نخست او (با خواهر سیدحسن تقی‌زاده) دو پسر و دو دختر و ثمرة ازدواج دوم او با بانویی به نام هاجر (دختر حسینقلی‌خان، کارمند سفارت ایران در استانبول) دو پسر بود (تربیت، 1355 ش، مقدمه، ص هفده). هاجر بعدها ادارة نخستین مدرسة دخترانة تبریز به‌نام مدرسة دوشیزگان را برعهده گرفت و خود از چهره‌های سرشناس در نهضت زنان گردید چنانکه در بیست‌و یکمین دورة مجلس شورای ملی، پس از انقلاب سفید و اصلاح قانون انتخابات که زنان برای اولین‌بار به مجلس راه یافتند، نمایندة تهران شد و در دورة بیست‌ودوم نیز همین سمت را داشت ( رجوع کنید به خشایار وزیری، ص 198ـ201). یکی از برادران محمدعلی تربیت به نام علی‌محمد از مبارزان پر شور مشروطه‌طلب بود که در جوانی جان بر سر آرمان خود نهاد (برای آگاهی بیشتر رجوع کنید بهاوراق تازه‌یاب مشروطیت ، حواشی افشار، ص 198، ش 28، ص 225، پانویس 1).از محمدعلی تربیت آثاری در زمینة پژوهشهای ادبی و تاریخی باقی مانده است، از جمله: زاد و بوم، در جغرافیای ایران (1316) ؛ فهرست کتابخانه و قرائتخانة تربیت (1303 ش)؛ تقویم تربیت ، رباعیات خیام ، تذکرة دانشمندان آذربایجان (هر سه در یک جلد، 1306 ش)؛ و کلمات قصار امیرالمؤمنین همراه با ترجمة ترکی (مشار، ج4، ص153ـ154). مهمترین اثر وی دانشمندان آذربایجان است که نخستین‌بار با مقدمة حسن اسفندیاری (محتشم‌السلطنه) در 1314 ش در تهران به چاپ رسید. دانشمندان آذربایجان در برگیرندة سرگذشت شاعران آذربایجان (از آتش مراغه‌ای تا یونس‌بن مظفر ارموی) و فهرستی از جراید آذربایجان (از آذر تا نظمیة تبریز ) است. این کتاب ــ گرچه قزوینی بر شیوة ارائة مآخذ در آن خرده‌هایی گرفته است (مشار، ج4، ستون 153) ــ از مراجع معتبر در پژوهشهای مربوط به تاریخ ادبیات ایران در حوزة آذربایجان به‌شمار می‌رود. تربیت مقالاتی نیز در نشریات مختلف از جمله ارمغان به‌چاپ رساند («محمدعلی تربیت تبریزی طاب‌اللّه ثراه»، ص436). مجموعه‌ای از مقالات او با عنوان مقالات تربیت به کوشش ح. صدیق در 1355 ش در تهران منتشر شده است.یکی از مهمترین یادگارهای تربیت کتابخانه‌ای است که در 1300 ش تأسیس کرده است (طبیب‌زاده امید، ج 2، ص 58). این کتابخانه با بیش از دویست جلد کتاب کار خود را آغاز کرد و در اولین سالگرد تأسیس، صاحب بیش از دو هزار کتاب و سه سال بعد دارای بیش از پنج هزار جلد کتاب گردید. محمدعلی بادامچی * نزدیک به پانصد جلد کتاب خطی و چاپی در نخستین سالگرد کتابخانه به آن اهدا کرد (همان، ج2، ص61؛ ایران. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ج2، ص328). کتابخانه و قرائتخانة آن سالها «کتابخانه و قرائتخانة عمومی معارف» نامیده می‌شد اما بعدها به نام خود تربیت گردید (طبیب‌زاده امید، ج2، ص58). در 1327 ش نخستین فهرست کتابهای چاپی این کتابخانه به کوشش قوسی و در 1329 ش فهرست نسخ خطی مشتمل بر مشخصات تفصیلی کتابهای خطی به کوشش محمد نخجوانی، کتاب‌شناس برجسته، به چاپ رسید (ایران. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ج2، ص328ـ329).مجموعة نشریات کتابخانة تربیت، با بیش از 130 نشریه که اغلب قدمتی نزدیک به یک قرن دارند، از غنا و ارزش بسیاری برخوردار است. امروزه این مجموعه به خانة مطبوعات، و نسخ خطی کتابخانه به مخزن نسخه‌های خطی کتابخانة ملی تبریز منتقل شده‌است. اکنون مجموع کتابهای چاپی فارسی کتابخانة تربیت بیش از بیست هزار و کتب چاپی لاتین آن نزدیک به پنج هزار جلد است. در سالهای اخیر برای توسعة فضا و به کارگیری روشهای نوین و خدمات رایانه‌ای در این کتابخانه، اقدام شده است (همانجا).منابع: اوراق تازه‌یاب مشروطیت مربوط به سالهای 1325ـ1330 قمری ، چاپ ایرج افشار، تهران 1359 ش؛ ایران. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. اداره کل هماهنگی و پیگیری امور استانها، سیمای ادارة کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان آذربایجان‌شرقی در آئینة عمل ، ج2، ] تهران [ 1379 ش؛ مهدی بامداد، شرح‌حال رجال ایران در قرن 12 و 13 و 14 هجری ، تهران 1357 ش؛ محمدعلی تربیت، دانشمندان آذربایجان ، تهران 1314 ش، چاپ سیروس قمری، تبریز ] بی‌تا. [ ؛ همو، مقالات‌تربیت ، چاپ ح.صدیق، تهران 1355 ش؛ همو، «نامة میرزا محمدعلی‌خان تربیت»، در اوراق تازه‌یاب مشروطیت مربوط به سالهای 1325ـ1330 قمری ، چاپ ایرج افشار، تهران 1359 ش؛ محمدعلی جمالزاده، لحظه‌ای و سخنی: دیدار با سیّدمحمدعلی جمالزاده ، ویرایش مسعود رضوی، تهران 1373 ش؛ فخری خشایار وزیری (قویمی)، کارنامة زنان مشهور ایران ، تهران 1352 ش؛ محمدعلی صفوت تبریزی، تاریخ فرهنگ آذربایجان ، قم 1329 ش؛ حسین طبیب‌زاده امید، کتاب تاریخ فرهنگ آذربایجان ، تبریز 1332ـ1334 ش؛ عطاءاللّه فرهنگ قهرمانی، اسامی نمایندگان مجلس شورای ملی از آغاز مشروطیت تا دورة 24 قانونگذاری و نمایندگان مجلس سنا در هفت دورة تقنینیه از 2508 تا 2536 شاهنشاهی ، تهران 1356 ش؛ اقبال قاسمی پویا، مدارس جدید در دورة قاجاریه: بانیان و پیشروان ، تهران 1377 ش؛ احمد کسروی، تاریخ مشروطة ایران ، تهران 1356 ش؛ «محمدعلی تربیت تبریزی طاب‌اللّه ثراه: شرح‌حال وی»، مجلة ارمغان ، سال 20، ش 7ـ 8 (مهر و آبان 1318)؛ خانبابا مشار، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی ، تهران 1340ـ1344 ش.
