تیه (یا فَحصُالتیه)، نامی که در منابع اسلامی برای بیابانی به کار رفته است که مرز فلسطین و مصر را تشکیل میدهد و صحرای سینا را در بر میگیرد. نام آن در قرآن کریم ذکر نشده است (در سورة مؤمنون، آیة 20، برای شبهجزیرة سینا، کلمة طورسینا و در سورة بقره، آیات 63 و 93 و در نساء، آیة 154، کلمة طور به کار رفته) اما کلمة تیه احتمالاً از فعل یَتیهُونَ (آشفته و سرگرداناند؛ مائده: 26) مشتق شده است. این فعل در بارة بنیاسرائیل به کار رفته است که به علت امتناع از فرمان موسی، مبنی بر وارد شدن به سرزمین مقدّس، خداوند آنها را به سرگردانی در صحرای سینا محکوم کرد.جغرافیدانان مسلمان، بر همین اساس، صحرای سینا را صحرای بنیاسرائیل نیز خواندهاند. در این بیابان قلعهای به همین نام وجود داشته است (دوگینی ، ص 31). دربخش شرقی آن «وادیالتّیه» واقع است (کاترمر ، ج 1، ص 186). بیابان تیه، که جنوبیترین بخش فلسطین را تشکیل میداد، چهل فرسخ طول و تقریباً همان قدر عرض داشت و از منطقة جِفار (ناحیة الفَرَماء/ فرماء، اَلْعَریش و الوَرّادَه/ وراده) تا کوههای سینا (طورسینا) گسترده بود (اصطخری، ص 53؛ ابنحوقل، ص 158). از مغرب به استان ریف مصر (ماسپرو و وید ، ص101ـ102) و از مشرق به اورشلیم و جنوب فلسطین محدود میشد. بنا به توصیف جغرافیدانان مسلمان، این ناحیه از سنگلاخ و خاک شنی به وجود آمده، دارای شورهزارها، تپههای سرخ ماسهسنگی، تعدادی نخل و چشمه بود. دمشقی در مناطق بیابانی تیه بنیاسرائیل، به شهرهای یهودی قادِس (قادش برنئه ) حویرک ، الخَلَصَه (الوسا )، الخَلوص (لیسا )، [ بئر ] السَّبْع * (بئرشِبع) و المَدوره اشاره کرده است (ص 213). او تیه را جزو مناطق پادشاهی کَرَک، سرزمینهایی که روزگاری به رنودو شاتیون تعلق داشته، ذکر نموده است. از بیابان تیه جادهای از طریق عقبة بُساق به ایله میرفت (یاقوت حموی، ج 1، ص 610). این جاده را نخست برای کاروان زائران عهد خُمارَوَیه [ بن احمد طولون ] ، از حکّام طولونی (حک : 270ـ282) باز کردند. از ایله، از میان بیابان، به دریای فَران، دو منزلراه سواره بود. در 652، که مملوکهای بحری از قاهره گریختند، گروهی از آنها پنج روز در بیابان سرگردان شدند و در روز ششم شهر بزرگ متروکی با دیوارها و تالارهای مرمر یافتند که در شن مدفون شده بود. آنان ظروف و جامههایی یافتند اما این اشیا به محض تماس، بر اثر پوسیدگی، فرو ریختند. در آنجا آبانباری با آب خنک نیز وجود داشت. روز بعد، وقتی به کَرَک رسیدند و برای خرید، دینارهایی را که در شهرِ مدفون یافته بودند پرداختند، دریافتند که سکهها متعلق به زمان حضرت موسی علیهالسلام و از «شهر سبز بنیاسرائیل» بوده است (مقریزی، ج 1، ص 213).جادة بازرگانی و نظامی از قاهره به سوریه در اوقات معمولی بدون برخورد با بیابان تیه، از جِفار میگذشت و فقط زمانی که این جاده با اشغال فرانکها قطع شد، راه مستقیم از بیابان اهمیت سوقالجیشی خاصی پیدا کرد، همانطور که در جنگ صلاحالدین و بنای قلعة صدر (امروزه قلعة جندی) مشاهده میشود.منابع: علاوه بر قرآن؛ ابنحوقل؛ [ ابن عبدالحق، مراصدالاطّلاع ، چاپ علیمحمد بجاوی، بیروت 1412/ 1992، ج 1، ص 288ـ289؛ محمدبن محمد ادریسی، کتاب نزهةالمشتاق فیاختراق الآفاق ، بیروت 1409/1989، ج 1، ص 347ـ 348، 376 ] ؛ اصطخری؛ محمدبن ابیطالب دمشقی، کتاب نخبةالدهر فی عجائب البرّ و البحر ، چاپ مرن، لایپزیگ 1923، چاپ افست بغداد [ بیتا. ] ؛ مقدسی، ص 209ـ210؛ [ احمدبن علی مقریزی، کتاب المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الا´ثار، المعروف بالخطط المقریزیة ، بولاق 1270، چاپ افست قاهره، بیتا. ] ؛ یاقوت حموی؛J. Barthoux, "Description d'une forteresse de Saladin ", dإcouverte au Sinaف Syria , 3 (1922), 44-57; De Guignes, Perle des merveilles , in Notices et extraits , II, 31; M. Gaudefroy-Demombynes, La Syrie ب l'إpoque des Mamelouks , Paris 1923, 6, 8, 129; R. Hartmann, "Die Strasse von Damaskus nach Kairo", ZDMG , 64 (1910); G. Le Strange, Palestine under the Moslems, London 1890, 27-30; J. Maspإro and G. Wiet, in Mإmoires Publiإs par les membres de l'Institut franµais d'archإologie orientale du Caire , XXXVI , 62; A. Miquel, Ah ¤san at- taqa ¦s ¦m... La meilleure rإpartition pour la connaissance des provinces , Damascus 1963, 150 n. 30, 189; Quatremةre, Mإmoire sur l'ـgypte ; R. Weill, La presqu ف رle du Sinai, in Bibl. de l'إcole des haut. إtud ., CLXXI , 1908, 114-116 and passim; G. Wiet, "Les inscriptions de la Qal'ah Guindi", Syria , 3 (1922), 58-65, 145-152.,N.Y.1989,p.58 Asia central of cities fabled V.E.Gippenreiter,ش؛ ابوالحسن بستی، « [ رساله در شرح لاالهالااللّه ] »، در نصراللّه پورجوادی، زندگی و آثار شیخابوالحسن بستی ، تهران 1364 ش؛ علی بلوکباشی، «مفاهیم و نمادگارها در طریقت قادری»، مردمشناسی و فرهنگ عامة ایران ، ش 3 (زمستان 1356)؛ رضا پورجوادی، «کتابشناسی آثار جلالالدین دوانی»، معارف ، دورة 15، ش 1 و 2 (فروردین ـ آبان 1377)؛ نصراللّه پورجوادی، سلطان طریقت: سوانح زندگی و شرح آثار خواجه احمد غزالی ، تهران 1358 ش؛ مرتضی تیموری، «فهرست نسخههای خطی کتابخانة مرحوم محمدباقر الفت اصفهانی»، نامة بهارستان ، سال 1، ش 2، دفتر 2 (پاییز و زمستان 1379)؛ عبدالرحمانبن احمد جامی، بهارستان و رسائل جامی ، چاپ اعلاخان افصحزاد، محمدجان عمراف، و ابوبکر ظهورالدین، رسالة 10: رسالة سر رشته ( = رساله در مراقبه و آداب ذکر )، تهران 1379 ش؛ امیرحسینبن امیر عالم حسینی هروی، کتاب کنزالرموز ، چاپ جلیل مسگرنژاد، در معارف ، دورة 5، ش 1 (فروردین ـ تیر 1367)؛ محمدبن علی حکیم ترمذی، رساله لاالهالااللّه ، درPaul Nwyia, Al-H ¤ak ¦m al-Tirmid ¢ ¦et le La ¦ila ¦ha illa Alla ¦hu , Beirut 1976;دهخدا؛ روزبهان بقلی، شرح شطحیات ، چاپ هانری کوربن، تهران 1360 ش؛ مجدودبن آدمسنایی، دیوان ، چاپ مدرس رضوی، تهران ?[ 1354 ش ] ؛ اسماعیل شفق، « ' جاروی لا ، : سخنی در بارة یک اصطلاح عرفانی»، نشردانش ، سال 18، ش 4 (زمستان 1380)؛ عبداللّهبن محمد عینالقضاة، تمهیدات ، چاپ عفیف عسیران، تهران ?[ 1341 ش ] ؛احمدبن محمد غزالی، سوانح ، چاپ نصراللّه پورجوادی، تهران 1359 ش؛ محمدبن محمد غزالی، احیاء علومالدین ، قاهره ?[ 1377/ 1957 ] ؛ محمود فاضل، « [ در بارة ] اسکندریه یا رساله در اصول دین ، برابر اعتقاد جمهور متشرعه و تأویل آن بر مشرب صوفیه و حکما تألیف علامه میرسید شریف گرگانی»، در محقق نامه: مقالات تقدیم شده به استاد دکتر مهدی محقق ، به اهتمام بهاءالدین خرمشاهی و جویا جهانبخش، ج 2، تهران: سینانگار، 1380 ش؛ حمید فرزام، تحقیق در احوال و نقد آثار و افکار شاه نعمتاللّه ولی ، تهران 1374 ش؛ مبارکشاهبن حسین مرورودی، رحیقالتحقیق ، چاپ نصراللّه پورجوادی، تهران 1381 ش؛ احمدبن عمر نجمالدین کبری، فوائح الجمال و فواتحالجلال ، ترجمة محمدباقر ساعدی خراسانی، چاپ حسین حیدرخانی مشتاقعلی، تهران 1368 ش؛ عبداللّهبن محمد نجمرازی، مرصاد العباد ، چاپ محمد امین ریاحی، تهران 1352 ش الف ؛ همو، مرموزات اسدی در مزمورات داودی ، چاپ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران 1352 ش ب ؛ نعمتاللّه ولی، رسالههای حضرت سیدنورالدین شاه نعمتاللّه ولی قدّس سرّه ، ج 1، چاپ جواد نوربخش، رسالة 22: خلوت ، تهران 1355 ش؛ مهدی ولائی، فهرست کتب خطی کتابخانة آستان قدس رضوی ، ج 11، مشهد 1364 ش.
