تیران و کَرْوَن ، شهرستانی در استان اصفهان، به مرکزیت شهر تیران. این شهرستان از شمال و مشرق به شهرستان نجف‌آباد، از جنوب به شهرستان شهرکرد و از مغرب به شهرستان فریدن محدود، و مشتمل است بر دو بخش به نامهای کرون و مرکزی، چهار دهستان و دو شهر به نامهای تیران و عسکران/عسگران. رشته‌کوه زاگرس در آن امتداد دارد. کوههای مهم آن عبارت‌اند از: لَمْ بُلاغ در جنوب‌غربی، کوه تل در شمال‌غربی، بَرزه‌گُلّه در جنوب‌شرقی، تپه‌قلعه در شمال آبادی جاجا، و کوه بلند در شمال. رود مهم آن، رود دایمی مرغاب (یا کرون/ تیران‌رود) است که از کوههای دالان از ارتفاع تقریباً 450 ، 3 متری و از بیست کیلومتری شرق فریدن سرچشمه می‌گیرد و با جهت غربی ـ شرقی، پس از عبور از شهرستان تیران و کرون، به زاینده‌رود می‌ریزد (افشین، ج1، ص77).این شهرستان از گیا، بادام کوهی، گز، گون، گل گاوزبان، خاکشیر و شاه‌تره، و از زیا، گرگ، پلنگ، شغال، روباه، قوچ، میش وحشی و کبک دارد. محصولات عمدة آن، گندم و جو و بنشن، و محصولات باغی آن سیب و انگور و بادام و گردوست.اهالی تیران و کرون عمدتاً به کشاورزی و دامداری (به شیوة صنعتی) و زنبورداری، قالی‌بافی (با طرح نجف‌آبادی) و کار در معدن اشتغال دارند. راه اصلی اصفهان ـ اراک از آنجا می‌گذرد. این شهرستان دارای معادن فعالِ سرب و روی و معادن غیرفعال مرمریت است (سازمان برنامه و بودجة استان اصفهان، فصل 14، ص 1).جمعیت تیران و کرون در سرشماری 1375ش، 705 ، 68 تن ذکر شده است که از این تعداد 555 ، 17 تن (ح 25%) شهرنشین و بقیه روستانشین بوده‌اند.در تقسیمات کشوری 1329 ش، کرون یکی از دهستانهای شهرستان فریدن بود (ایران. وزارت کشور. ادارة کل آمار و ثبت‌احوال، ج3، ص266). در تقسیمات کشوری 1355 ش، تیران و کرون نام دو دهستان در بخش حومة شهرستان نجف‌آباد بود. طبق تصویبنامة هیئت وزیران، در 1369 ش بخش تیران و کرون، به مرکزیت شهر تیران، تشکیل شد که شامل دهستانهای کرون علیا، کرون وسطا، کرون سفلا و رضوانیه می‌شد (ایران. قوانین و احکام، ص805). در 1377 ش، شهرستان تیران و کرون به مرکزیت شهر تیران تشکیل شد که مشتمل بر دو بخش، چهار دهستان (رضوانیه، وَرْپُشت، کرون سفلا و کرون علیا) و شهر تیران بود (ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی، 1377 ش، ص 12). سپس در خرداد 1379 آبادی عسکران تبدیل به شهر شد و به عنوان مرکز بخش کرون، در ترکیب شهرستان تیران و کرون در آمد (همو، 1382ش، ص20).آثار قدیمی تیران و کرون عبارت‌اند از: قلعه‌ای در آبادی جاجا، ویرانة برجی به نام کفترخون در آبادی تَندِران، و حمام و برجی در مزرعة قُمیشْلو ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج71، ص 66، 68، 201). منطقة حفاظت شده و پناهگاه حیات‌وحش قمیشلو با وسعت 750 ، 85 هکتار، از بهترین زیستگاههای قوچ و میش وحشی و از مراکز دیدنی شهرستان است (سازمان برنامه و بودجة استان اصفهان، فصل 15، ص 2).شهر تیران، مرکز شهرستان تیران و کرون. در ارتفاع حدود 640 ، 1 متری، در 21 کیلومتری مغرب شهر نجف‌آباد و در دشت واقع شده است. کوه یارکه‌جی و کوه وجین پایین در شمال‌شرقی و کوه وجین بالا در شمال این شهر قرار دارد. رود مرغاب از وسط شهر می‌گذرد. این شهر از طریق جادة نجف‌آباد ـ اصفهان با مرکز استان ارتباط می‌یابد. جمعیت تیران در سرشماری 1375 ش، 511 ، 13 تن بوده است. تیران در 1345 ش تبدیل به شهر شد (ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی، 1382 ش، همانجا). از جمله آثار قدیمی آنجا امامزاده‌ای به نام احمد حنیفه است ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج71، ص67).علی جناب‌اصفهانی در الاصفهان (ص128) در بارة وجه تسمیة تیران گفته که تیران از «تیر» به معنای درخت و بیشه و «ان» به معنای جا و مکان ترکیب شده است.در بارة پیشینة تاریخی شهر تیران در دورة قبل از اسلام اطلاعی در دست نیست. حمداللّه مستوفی (ص172) در سدة هشتم از «تیران»ی در ده فرسنگی اصفهان سخن گفته که احتمالاً همان شهر تیران امروزی است. از سدة هشتم تا دورة قاجار در بارة تیران در منابع مطلبی دیده نشده است. ارباب اصفهانی (ص314) در دورة ناصرالدین‌شاه قاجار (1264ـ1313)، در ذکر بلوکات اصفهان، تیران را متعلق به بلوک کرون سفلا دانسته و گفته که طیران و طهران ضبط دیگر تیران است. رزم‌آرا در 1332ش، تیران را مرکز دهستان کرون، با جمعیتی بالغ بر 100 ، 6 تن ذکر کرده و نوشته که معدن قلع دارد و قلع آن به طور سنّتی استخراج و به تهران حمل می‌شود. همچنین از وجود نفت در سیزده کیلومتری شمال آن خبر داده است (ج 10، ص 52، 156).منابع: محمدمهدی‌بن محمدرضا ارباب اصفهانی، نصف جهان فی‌تعریفِالاصفهان ، چاپ منوچهر ستوده، تهران 1340ش؛ یداللّه افشین، رودخانه‌های ایران ، تهران 1373ش؛ ایران. قوانین و احکام، مجموعة قوانین و مقررات مربوط به وزارت کشور: از آغاز پیروزی انقلاب اسلامی تا پایان سال 1369 ، تهران 1370ش؛ ایران. وزارت کشور، تقسیمات کشور شاهنشاهی ایران ، تهران 1355ش؛ ایران. وزارت کشور. ادارة کل آمار و ثبت احوال، کتاب جغرافیا و اسامی دهات کشور ، ج3، تهران 1331ش؛ ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی. دفتر تقسیمات کشوری، اسامی عناصر و واحدهای تقسیماتی همراه با مراکز ، تهران 1379ش؛ همو، سازمان تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران ، تهران 1377ش؛ همو، نشریة تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شمارة مصوبات آن ، تهران 1382 ش؛ علی جناب اصفهانی، الاصفهان ، به کوشش محمدرضا ریاضی، تهران 1376ش؛ حمداللّه مستوفی؛ رزم‌آرا؛ سازمان برنامه و بودجة استان اصفهان، نگاهی به شهرستان تیران و کرون ، اصفهان 1376 ش؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج71 : اصفهان ، تهران: ادارة جغرافیائی ارتش، 1367ش؛مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: شناسنامة آبادیهای کشور، استان اصفهان، شهرستان نجف‌آباد ، تهران 1376ش؛ همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: نتایج تفصیلی کل کشور ، تهران 1376ش؛ نقشه تقسیمات کشوری ایران ، مقیاس 000 ، 500 ، 2:1، تهران: گیتاشناسی، 1377ش.
