تیبستی ، مهمترین رشته کوهِ صحرای افریقا در شمال جمهوری چاد در محافظة (استان) برکو ـ اندی ـ تیبستی . این رشتهکوه تقریباً میان َ30 ْ19 تا َ5 ْ23 عرض شمالی و َ35 ْ15 تا َ35 ْ19 طول شرقی واقع است و با جهت شرقی ـ غربی امتداد دارد. طول آن حدود 485 کیلومتر و بیشترین عرض آن حدود 280 کیلومتر است (اصم، ص 131). ادامة شمالشرقی تیبستی به لیبی منتهی میشود. بلندترین قلة آن، امیکوسی با 415 ، 3 متر ارتفاع، در قسمت جنوبی رشتهکوه قرار دارد و مرتفعترین نقطة صحرای افریقا و جمهوری چاد است (همانجا). فلات تچیجای در مغرب تیبستی (در چاد و نیجر) و سریر تیبستی (سریر: بیابانی از شن و سنگریزه رجوع کنید بهشایان، ذیل "Serir" ) در شمالِ (در چاد و لیبی) آن گستردهاست. سه وادی وسیع و خشک با بریدگیهای عمیق نشان میدهد که آب و هوای تیبستی در گذشته مانند دیگر جاهای صحرای افریقا مرطوبتر بوده است ( د. اسلام ، چاپ دوم؛ بریتانیکا ، ذیل مادّه).قلههای تیبستی منشأ آتشفشانی دارند و جنس سنگهای آنها بازالت و گرانیت است ( ) واژهنامة بزرگ دانشنامهای لاروس ( ، ذیل مادّه). تودههای آتشفشانی تیبستی «ترسو» خوانده میشوند (همان، ذیل «ترسو»). برخی از مهمترین این تودهها عبارتاند از: تیری و موهی و وون و تون در قسمت میانی، اورری در شمال، اوری در شمالشرقی و سورس و کوزن در مشرق رشتهکوه. ارتفاع چند قلة تیبستی بیشتر از سه هزار متر و ارتفاع بیشتر قسمتهای آن بیش از هزار متر است. این ارتفاعات در شمال به رزمینهایی هموار (با ارتفاع کمتر از پانصد متر) و در جنوب به دشتهایی نسبتاً هموار (با ارتفاع کمتر از دویست متر) منتهی میشوند. در میان قلههای آتشفشانی تیبستی، درههای تنگ و عمیقی به نام انری ، مانند انری که ، پدید آمده است ( ) واژهنامة بزرگ دانشنامهای لاروس ( ، ذیل مادّه).در تیبستی معادن غنی یافته میشود، از جمله تنگستن، قلع، سنگآهن، نفت و اورانیوم. ذخایر بزرگ اورانیوم در قسمت شمالی آن در «باریکة اوزو» (به وسعت حدود هفتاد هزار کیلومتر مربع) قرار دارد که از 1352 ش/ 1973 در اختیار لیبی بود ( بریتانیکا ، همانجا؛ نیز رجوع کنید به اصم، ص 236). میزان بارش سالانة منطقه کمتر از صد میلیمتر است، با این حال تیبستی منبع تغذیة آبهای زیرزمینی بهشمار میرود. این رشتهکوه در تأمین منابع آبی چاد نیز اهمیت فراوانی دارد، بهطوریکه حدود 80% آب چاههای چاد از آن تأمین میشود ( رجوع کنید به اصم، ص 141، 168).بر طبق آمار 1367 ش/ 1988، تراکم جمعیت در این منطقه کمتر از پنج تن در هر کیلومتر مربع است ( رجوع کنید به همان، ص 183). مهمترین آبادیهای واقع در دامنههای تیبستی اوزو و بردای در شمال، وور در مغرب و زوار در جنوب است. این آبادیها از طریق راه فرعی با فایاـ لارژو (مرکز محافظه) مرتبطاند ( رجوع کنید بههمان، ص270). جمعیت پراکنده در تیبستی، که عمدتا چادرنشیناند، از شاخة تیدا/تده ، از قوم توبو * ، هستند و از مراتع فقیر دامنهها برای چرای دام استفاده میکنند ( د. اسلام ، چاپ دوم، ذیل «توبو»؛ ) واژهنامة بزرگ دانشنامهای لاروس ( ، همانجا).در 1286/ 1869، گوستاو ناختیگال ، سفیر پادشاه پروس نزد سلطان بُرنو، از تیبستی عبور و بخشی از آن را کشف کرد ( د. اسلام ، چاپ دوم، ذیل مادّه).منابع: اصم عبدالحافظ احمد اصم، «تشاد»، در الموسوعة الجغرافیة للعالم الاسلامی ، ج 11: اقلیم الصحراء الکبری ، ریاض: جامعة الامام محمدبن سعودالاسلامیة، 1419/1999؛ سیاوش شایان، فرهنگ اصطلاحات جغرافیای طبیعی ، تهران 1369 ش؛EI 2 , s.vv. "Tibesti" (by C.E. Bosworth), "Tubu" (by G. Yver); Grand dictionnaire encyclopإdique Larousse , Paris 1982-1985, s.vv. "Tibesti", "Tarso"; The New Encyclopaedia Britannica , Chicago 1985, Micropaedia , s.v. "Tibesti"; The Times atlas of the world , London: Times Books, 1985.
