تهذیب‌الکمال فی اسماءالرجال ، از جوامع رجالی تفصیلی اهل‌سنّت به عربی، نوشتة جمال‌الدین یوسف مِزّی * ، عالم شافعی قرن هشتم. مزّی این کتاب را در اصلاح و تکمیل الکمال فی اسماءالرجال تألیف ابومحمد عبدالغنی‌بن‌عبدالواحد مَقدسی جَمّاعیلی * (544 ـ600) نوشته است. مؤلف الکمال کوشیده تا تمامی راویان صحاح شش‌گانة اهل‌سنّت را ذکر کند و شرح‌حال آنان را بیاورد، اما بنا به گفتة خود او، به جهت اختلاف نسخه‌ها یا از سر خطا، احتمالاً مواردی را از قلم انداخته است؛ همچنین بسیاری از آرا و اسناد را برای اختصار حذف کرده است. از ویژگیهای الکمال است: مشخص کردن مواضع ذکر نام راوی در هریک از صحاح شش‌گانه؛ آغاز شدن کتاب با شرح‌حال مختصر رسول خدا به نقل از ابن‌هشام؛ تقدم ذکر نام صحابة پیامبر اکرم صلی‌اللّه‌علیه‌و آله‌وسلم بر دیگر راویان (ابتدا عشرة مبشره و سپس دیگر صحابیان و به دنبال آن زنان صحابی)؛ تقدم ذکر راویانی که نامشان محمد است بر دیگران و سپس ذکر سایرین به ترتیب حروف الفبا.یکی از فرزندان عبدالغنی مقدسی، به تهذیب و ترتیب و اختصار و استدراک موارد جامانده از الکمال پرداخت. وی برخی نامها را از دو کتاب مشایخ النَّبَل و الاطراف تألیف ابن‌عساکر دمشقی ــ که در شرح‌حال مشایخِ مؤلفان صحاح شش‌گانه است ــ به کتاب افزود. اما این کار اشکالات بیشتری در تلخیص کتاب پدید آورد (مزّی، ج1، ص147ـ 148).جمال‌الدین مزّی با توجه به فواید الکمال درصدد رفع اشکالات و تکمیل آن بر آمد؛ به این ترتیب تهذیب‌الکمال ، به‌رغم تصور برخی، فقط خلاصة الکمال نیست (همان، ج1، مقدمة معروف، ص41ـ42). وی در تکمیل الکمال علاوه بر راویان صحاح شش‌گانه، نام بسیاری از راویانی را که در دیگر کتابهای صاحبان صحاح آمده است، افزود. وی در مجموع بیش از 700 ، 1 نام به الکمال افزوده است (همان، ج1، ص148؛ برای آگاهی از این کتابهارجوع کنید به همان، ج1، ص149ـ151). او شرح‌حال برخی اشخاص را که در نام و طبقه با راویان صحاح شش‌گانه مشابهت دارند ولی از راویان این کتابها نبوده‌اند، برای رفع اشتباه آورده است. همچنین نام استادان و شاگردان هر راوی و اطلاعات بسیار دیگری بر شرح احوال افزوده است. وی در چهار فصل، راویانی را که به نام خودشان شهرت ندارند و با نسبت، کنیه، لقب و امثال اینها شناخته شده‌اند، افزوده است که بسیارکارگشاست.رفع کاستیها و اشتباهات تاریخی و توضیح آنها از دیگر کارهای مزّی در تهذیب‌الکمال است (همان، ج 1، مقدمة معروف، ص 44ـ 45). وی در ترتیب مطالب الکمال نیز تغییر داده و نامهای احمد را، علاوه بر صاحبان نام محمد، به جهت تبرک بر دیگر نامها مقدّم داشته است (همان، ج 1، ص 154ـ 155). در تهذیب الکمال ارجاعات بسیاری در مورد نامهای مشهور یا پرکاربرد آمده است که کار استفاده‌کنندگان از کتاب را آسان می‌کند. مزّی میان نامهایی که خود بر الکمال افزوده و نامهای قبلی تمایز قائل شده و آنها را با قلم قرمز در نسخة اصلی مشخص کرده است. در چاپهای جدید کتاب نیز هر یک از مصححان به‌گونه‌ای این خصوصیت را حفظ کرده‌اند. وی کتابی را که هر راوی در آن روایت دارد با نام اختصاری تعیین، و در پایانِ شرح‌حال به نام کامل آن تصریح کرده است؛ همچنین نام کسانی را که از شخص موردنظر روایت کرده‌اند یا وی از آنها روایت کرده، به صورت فهرست در آورده است (ج 1، ص 149ـ 151). مزّی به منابعی که به عنوان کتابهای اصلی فن رجال و مرجعِ شناختِ نام راویان، از آنها استفاده کرده یا برای اطلاع بیشتر به آنها ارجاع داده، اشاره کرده است (رجوع کنید به ج 1، ص 152ـ154).پس از تألیف تهذیب‌الکمال دیگر به الکمال چندان توجه نشد، بلکه در تلخیص یا تکمیل تهذیب‌الکمال کتابهای متعددی نگاشته شد که از مهمترین آنهاست: الکُنی المختصر من تهذیب‌الکمال فی اسماءِالرجال ، تألیف ابومحمد رافع سَلاّ می (668ـ 718). وی در 707 فصل کنیه‌های تَهذیب‌الکمال را بر اساس پیش‌نویس آن تلخیص کرد؛ تَذهیب التَّهذیب ، تألیف شمس‌الدین ابوعبداللّه محمدبن‌احمد ذهبی (673ـ 748). وی با حفظ ترتیب کتاب به تلخیص آن و همچنین تکمیل شرح‌حالها و آرای علما در مورد هر شخص پرداخت و در 719 از آن فراغت یافت؛ الکاشف فی معرفة من له روایة فی الکتب الستّة ، تألیف ذهبی. وی در این کتاب فقط راویان کتب صحاح شش‌گانه را ذکر کرده و اشخاصی را که در اسناد دیگر کتابهای مؤلفان صحاح بوده‌اند یا برای تمیز از راویان صحاح در تهذیب‌الکمال نام آنان ذکر شده، حذف کرده است. تألیف این کتاب در 720 اتمام یافته و حواشی و تعلیقاتی نیز دارد (همان، ج1، مقدمة معروف، ص51 ـ 55)؛ دو کتاب المجرّد و المقتضب من تهذیب‌الکمال ، هر دو تألیف ذهبی (همان، ج1، ص56؛ بغدادی، ج2، ستون 154)؛ إکمال تهذیب‌الکمال فی اسماءالرجال ، تألیف ابن‌مُلَقِّن (723ـ804). وی تهذیب را تلخیص کرد و رجال مسند احمد و صحیح ابن‌خُزَیمه و صحیح ابن‌حِبّان و المستدرک حاکم و السنن دارْقُطنی و السنن بیهقی را به آن افزود (مزّی، ج 1، مقدمة معروف، ص65)؛ دو کتاب تهذیب‌التهذیب ، و تقریب‌التهذیب ، هر دو تألیف ابن‌حجر عسقلانی (همان، ج 1، ص 66ـ67، 69؛ برای آگاهی از دیگر مواردرجوع کنید به همان، ج 1، ص 57 ـ 58، 61، 64ـ 70؛ حاجی‌خلیفه، ج 2، ستون 1510ـ1511؛ عطیه و دیگران، ج 1، ص 156ـ157).تهذیب‌الکمال احتمالاً برای اولین بار در 1308/ 1891 در دهلی چاپ سنگی شد. در 1400/ 1980 چاپ دیگری از آن به تصحیح انتقادی بشار عواد معروف در بیروت آغاز گردید که جلد اول آن همراه با مقدمه‌ای جامع است ( د.اسلام ، چاپ دوم، ذیل «مزّی»). چاپ این اثر در 35 مجلد در 1413/1992 به پایان رسید. در 1414 نیز این اثر به تصحیح احمدعلی عبید و حسن احمدآغا چاپ شد. در این دو چاپ، مصححان مدخلهای غیرتکراری و غیرارجاعی را شماره‌گذاری کرده‌اند و تعداد آنها را به اختلاف 045 ، 8 (در چاپ بشار عواد معروف) و 634 ، 8 عنوان (در چاپ شیخ احمدعلی عبید و حسن احمدآغا) گزارش کرده‌اند.منابع: اسماعیل بغدادی، هدیة‌العارفین ، ج2، در حاجی‌خلیفه، ج6؛ حاجی‌خلیفه؛ محیی‌الدین عطیه، صلاح‌الدین حفنی، و محمدخیررمضان یوسف، دلیل مولفات‌الحدیث‌الشریف المطبوعة‌القدیمة والحدیثة ، بیروت 1416/ 1995؛ یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال ، ج 1، چاپ بشار عواد معروف، بیروت 1406/ 1985؛EI 2 , s.v. " AL - Mizz ¦â " (by G.H.A. Juynboll).
