تَهَجُّد ، شب زنده‌داری برای نماز شب و تلاوت قرآن و ذکر خداوند و آمرزش‌خواهی. این واژه از ریشة ه ج د است. راغب اصفهانی (ذیل «هجد») و طَبْرِسی (ج6، ص668) اصل هُجود را به معنای «خوابیدن» دانسته‌اند، اما به گفتة جوهری (ذیل «هجد») این واژه از اضداد است، چون در لغت به دو معنای «در شب خفتن» و «در شب بیدار شدن» آمده است. تهجّد در اصطلاح به معنای نماز شب است (فخررازی، ج21، ص29) و متهجِّد کسی است که شبانگاه برای برپا داشتن نماز از خواب برمی‌خیزد (ابن‌منظور؛ ابن‌فارس، ذیل «هجد»). در قرآن کریم، این کلمه یک بار به کار رفته است: «وَ مِنَاللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِه...» (إسراء: 79). بنا بر این آیه، نمازشب بر پیامبر اکرم واجب شده است (ابن‌بابویه، 1404، ج 1، ص 484) و پیامبراکرم به‌سبب شب خیزی و تهجّد، مقام شفاعت در روز جزا را یافته است (فخررازی، ج21، ص31؛ طبرسی، ج6، ص671؛ طباطبائی، ج13، ص176). مخاطب آیة مذکور رسول اکرم است ( رجوع کنید به طبرسی، ج6، ص670) ولی به موجب آیة «لَقَدْک'انَ لَکُمْفی رَسُولِاللّ'هِ اُسْوَةٌ حَسَنَةٌ...» (به طور یقین زندگی رسول خدا برای شما سرمشق نیکویی بود؛ احزاب: 21)، به امت اسلامی نیز تهجّد توصیه شده است. همچنین از برخی احادیث برمی‌آید که نماز شب در اوایل ظهور اسلام واجب بوده و سپس سنّت مؤکد شده است (رجوع کنید به طبری، ج29، ص78؛ ابوداوود، ج2، ص71ـ72). اگرچه واژة تهجّد تنها یک‌بار در قرآن کریم آمده است، در سوره‌های متعدد به شب زنده‌داری و استغفار سحرگاهی تصریح شده است. آمرزش خواهی در سحرگاهان به عنوان یکی از ویژگیهای پرهیزگاران ( رجوع کنید به آل‌عمران: 17؛ ذاریات: 17ـ 18)، شب زنده‌داری به عنوان یکی از صفات بندگان خدای رحمان (رجوع کنید به فرقان: 64) و مؤمنان واقعی ( رجوع کنید به سجده: 16) و دیگر موارد (رجوع کنید به زمر: 9) به این معنی ناظرند. همچنین در آیة دوم سورة مُزَّمِّل «قُمِ اللَّیل إلّ'ا قَلیلاً» (پاره‌ای از شب را بپاخیز)، مخاطب رسول اکرم است، ولی قیام در دل شب به حکم دیگر آیات و نیز احادیث به همگان توصیه شده است.در احادیث نیز واژة تهجّد به معنای نماز شب به کار رفته (رجوع کنید به مجلسی، ج84، ص140) و بر آن تأکید شده است، به طوری که آورده‌اند پیامبر اکرم پیش از رحلت، در ضمن وصایایی به امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام، سه بار فرمود: «علیک بصلاة‌اللّیل» (برتو باد خواندنِ نماز شب؛ ابن‌بابویه، همانجا؛ حرّعاملی، ج8، ص145). براساس احادیث، تهجّد زینت آخرت (در برابر مال و فرزندان که زینت دنیاست) و شرف مؤمن ( رجوع کنید به حرّعاملی، ج8، ص145، 157)، موجب سلامت و صحت بدن (همان، ج8، ص150؛ مجلسی، ج84، ص144)، فراخی روزی (ابن‌بابویه، 1364ش، ص41)، کفارة گناهان روز (حرّعاملی، ج8، ص146؛ مجلسی، ج84، ص136)، خشنودی خداوند و چنگ زدن به اخلاق پیامبران (ابن‌بابویه، همانجا) است. در برخی احادیث، کسی که اهل تهجّد نباشد، سرزنش شده است (رجوع کنید به حرّعاملی، ج 8، ص 162؛ مجلسی، ج 84، ص162). وقت تهجّد از نیمه شب تا طلوع فجر صادق است و هرچه به اذان صبح نزدیکتر باشد، فضیلت آن بیشتر است (مجلسی، ج 84، ص 227).منابع: علاوه بر قرآن؛ ابن‌بابویه، ثواب‌الاعمال و عقاب‌الاعمال ، نجف 1972، چاپ افست قم1364ش؛ همو، کتاب من لایحضره الفقیه ، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم 1404؛ ابن‌فارس؛ ابن‌منظور؛ سلیمان‌بن اشعث ابوداوود، سنن ابی‌داود ، استانبول 1401/1981؛ اسماعیل‌بن حماد جوهری، الصحّاح: تاج‌اللغة و صحاح العربیة ، چاپ احمدعبدالغفور عطار، قاهره 1376، چاپ افست بیروت 1407؛ حرّعاملی؛ حسین‌بن‌محمد راغب‌اصفهانی، المفردات‌فی‌غریب‌القرآن ، چاپ محمدسیدکیلانی، تهران ?[ 1332 ش ] ؛ طباطبائی؛ طبرسی؛ طبری، جامع ؛ محمدبن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر ، قاهره [ بی‌تا. ] ، چاپ افست تهران [ بی‌تا. ] ؛ مجلسی.
