تَهانَوی، محمداعلی (علی) بن‌علی فاروقی حنفی ، دانشمند هندی سدة دوازدهم، مؤلف کشّاف اصطلاحات‌الفنون . نام پدرش را اعلی و علاء نیز نوشته‌اند (رجوع کنید به ون‌دایک، ص328؛ زیدان، ج2، جزء3، ص347؛ زرکلی، ج6، ص295). وی منسوب به منطقة کوچکی به نام تهانَه/ تهانه‌بهون واقع در 170 کیلومتری شمال‌غربی دهلی است ( د. اسلام ، چاپ دوم، ذیل مادّه؛ تهانوی، 1996، ج1، مقدمة رفیق‌العجم، ص XXXII ). از تاریخ ولادت او اطلاع دقیقی در دست نیست، احتمالاً در اواخر سدة یازدهم به دنیا آمده است (تهانوی، همانجا). خاندان او اهل دانش و نزد مردم محترم بودند و پدرش، ملقب به قطب‌الزمان، از دانشمندان بزرگ هند بود (تهانوی، همان مقدمه، ص XXXIII ). تهانوی علوم ادبی و شرعی را نزد پدرش بخوبی فرا گرفت، سپس کتابهایی در موضوعات گوناگون گرد آورد و بدون استاد، به مطالعه و یادداشت‌برداری از اصطلاحات علمی آنها پرداخت (حسنی، ج6، ص278؛ تهانوی، 1996، ج1، ص1). در زمان حکومت اورنگ‌زیب عالمگیر (1068ـ 1118) در منطقة تهانه، مدتی قاضی بود و گفته‌اند که نقش انگشتری او «خادم شرع والا قاضی محمداعلی» بوده است (حسنی، همانجا). او را با لقبهایی چون «باحث» (پژوهنده)، «لغت‌دان» و نیز عباراتی چون «امام عالم بارع در دانشها و اصطلاحات علمی» و «یکی از حسنات اسلام در هند» ستوده‌اند (زرکلی، همانجا؛ کحّاله، ج11، ص47؛ بستانی، ذیل مادّه؛ جمیل‌احمد، ص168). تاریخ درگذشت وی احتمالاً پس از 1158 بوده است. آرامگاهش در تهانه است و گفته‌اند که هرکس بر سر مزار او کتابی بخواند معانی دقیق بر وی مکشوف می‌شود (حسنی، همانجا).آثار تهانوی عبارت است از: 1) احکام الاراضی ، در بارة معنای «دارالاسلام» و «دارالحرب» و احکام زمینهای دارالاسلام و دیگر زمینها. نسخة خطی این رساله در کتابخانه‌های المکتبة‌الهندیه و بانکی‌پور، در نوزده برگ، موجود است (جمیل احمد، ص171). 2) سَبَق‌الغایات فی‌نَسَق‌الا´یات ، که در برخی منابع گفته شده که از آن نشانی نمانده و ناشناخته است ( د. اسلام ؛ جمیل‌احمد، همانجاها؛ قس زرکلی؛ کحّاله، همانجاها)، ولی به گفتة سرکیس (ج 1، ستون 645) این کتاب در 1316/1898 در هند به چاپ رسیده است. 3) کشّاف اصطلاحات الفنون ، که مشهورترین اثر تهانوی و از پرکاربردترین دانشنامه‌ها، به زبان عربی و فارسی، در بارة اصطلاحات علوم و فنون است. هر چند پیشینة تدوین اینگونه دانشنامه‌ها به سدة چهارم بازمی‌گردد و تا عصر تهانوی نیز چندین دانشنامه تألیف شده بود (رجوع کنید به تهانوی، 1967، ج 1، مقدمة پروین گنابادی، ص 3ـ4)، اما این کتاب به سبب اشتمال بر اصطلاحات گوناگون رایج در ادبیات، علوم شرعی، طب، فلسفه، نجوم، گیاه‌شناسی، کشاورزی، ریاضیات، موسیقی و تصوف، از زمان تألیف در نزد دانشمندان اعتبار یافت و تاکنون نیز مرجع پژوهشگران و منبعی برای وضع اصطلاحات علمی جدید بوده است (رجوع کنید به تهانوی، 1996، همان مقدمه، ص XXXV ـ XXXVI ؛ زیدان، همانجا).تهانوی در مقدمة کتاب (1967، ج 1، ص 1ـ2) می‌گوید که چون کتابی حاوی اصطلاحاتِ دانشهای متداول زمان نیافتم، به تألیف کشّاف اقدام کردم و اصطلاحات کتابهای گوناگون را طبق حروف الفبا و در دو بخش الفاظ عربی و غیرعربی دسته‌بندی کردم و تألیف کتاب را در 1158 به پایان بردم. وی همچنین مطالب مفیدی در مقدمه مطرح می‌کند که از اهمّ آنهاست: تعریفهای علم(1967، ج1، ص2ـ3)؛ تقسیم علوم به نظری و عملی، آلی و غیرآلی، عربی و غیرعربی، شرعی و غیرشرعی، حقیقی و غیرحقیقی، عقلی و نقلی، جزئی و غیرجزئی (ص3ـ4)؛ موضوع و مسائل و مبادی علوم (ص4ـ10)؛ رئوس ثمانیه که باید در تألیف آثار به آنها توجه کرد و از مهمترین آنها آوردن مقدمات، فایده، مبادی، مقاصد و مرتبة هر علم است (ص10ـ13)؛ دانشهای ادبی (ص13ـ21)؛ دانشهای شرعی (ص22ـ33)؛ دانشهای حقیقی شامل منطق، حکمت، اصول ریاضی (مشتمل بر عدد، هندسه، هیئت، موسیقی و جرّ اثقال) و اصول طبعی (مشتمل بر طب، بیطره، تعبیرخواب، سحر، طلسم، کیمیا و فلاحت و از این قبیل؛ ص 43ـ51)؛ علوم ممدوح شامل طب و فقه و کلام و جز آنها و علوم مذموم شامل سحر و طلسمات و از این قبیل (ص 51 ـ53).کشّاف اصطلاحات الفنون مشتمل بر بابهایی به ترتیب حرف اول اصطلاحات است و هر باب فصلهایی دارد که به اعتبار حرف آخر اصطلاحات تنظیم شده (ج 1، ص 53) و جمعاً شامل 3045 اصطلاح است (1996، همان مقدمه، ص XXXIX ). تهانوی در تدوین این کتاب، از کتابها و فرهنگنامه‌های معتبر که بسیاری از آنها به فارسی است، استفاده کرده و عین عبارات مؤلفان را با ذکر منبع نقل کرده است (برای نمونه رجوع کنید به تهانوی، 1967، ج1، ص141، 147).کشّاف اصطلاحات‌الفنون نخستین بار در 1278ـ 1279/ 1862 در کلکته، در دو مجلد، به تصحیح مولوی محمد وجیه، مولوی عبدالحق و مولوی غلام قادر و به اهتمام دو مستشرق به نامهای آلویس اشپرنگر و ویلیام ناسو لیز ، چاپ شد و در 1346ش/1967 در تهران افست گردید. در پایان جلد دوم کتاب، الرسالة‌الشمسیّة در منطق اثر نجم‌الدین کاتبی قزوینی ضمیمه شده است. در 1317ـ 1318/1899ـ1900 نیز کشّاف در استانبول در یک مجلد و 955 صفحه چاپ شد که کامل نیست و به فصل یاء از باب صاد منتهی می‌شود. در برخی منابع، محل چاپ «آستانه» گفته شده که نام دیگر استانبول است (1967، همان مقدمه، ص6 ؛ 1996، همان مقدمه، ص XXXIV ).بین سالهای 1342 تا 1376ش/ 1963ـ1997 نیز این کتاب در چهار جزء به همت وزارت فرهنگ مصر در قاهره و به تصحیح لطفی عبدالبدیع به چاپ رسید. بخشهای فارسی کتاب را امین‌النعیم (عبدالمنعم) محمد حسنین به عربی ترجمه کرده است. این چاپ نیز کامل نیست و به حرف صاد ختم می‌شود ( د.اسلام ؛ تهانوی، 1996، همانجاها). در 1375ش/1996 این کتاب در دو مجلد، به تصحیح رفیق‌العجم و علی دَحروج در بیروت چاپ شده است. این چاپ ویژگیهایی دارد، از جمله: داشتن مقدمه‌ای مفصّل در شرح حال مؤلف و ویژگیهای کتاب؛ آوردن توضیح در پاورقی برای اعلام و کتابهای معرفی شده در متن (برای نمونه‌رجوع کنید به ج1، ص4، پانویس 2، 4، ص5، پانویس1)؛ ترجمة قسمتهای فارسی کتاب به عربی به قلم عبداللّه خالدی (برای نمونه رجوع کنید به ج1، ص87)؛ ذکر معادل انگلیسی و فرانسوی اصطلاحات و عنوانها و داشتن فهرستهای گوناگون، از جمله فهرست اعلام و اصطلاحات (رجوع کنید به ج2، ص 1819ـ 2132). به‌رغم این ویژگیها، در این چاپ ترتیب اصلی مراعات نشده، قسمتهای فارسی متن به پاورقی منتقل و ترجمة عربی آنها در متن آورده شده است.منابع: بطرس بستانی، کتاب دائرة‌المعارف ، بیروت 1876ـ1900، چاپ افست [ بی‌تا. ] ؛ محمداعلی‌بن علی تهانوی، کتاب کشّاف اصطلاحات الفنون ، چاپ محمد وجیه و دیگران، کلکته 1862، چاپ افست تهران1967؛ همان، چاپ رفیق‌العجم و علی دحروج، بیروت 1996؛ جمیل احمد، حرکة‌التألیف باللّغة العربیّة فی‌الاقلیم الشمالی الهندی فی‌القرنین الثامن عشر و التاسع عشر ، دمشق 1977؛ عبدالحی حسنی، نزهة‌الخواطر و بهجة‌المسامع و النواظر ، ج6، حیدرآباد دکن 1398/1978؛ زرکلی؛ جرجی زیدان، تاریخ آداب اللغة العربیّة ، بیروت 1983؛ سرکیس؛ کحّاله؛ ادوارد ون‌دایک، کتاب اکتفاء القنوع بما هو مطبوع ، چاپ محمدعلی ببلاوی، مصر 1313/ 1896، چاپ افست قم 1409؛EI. 2 , s.v. " A l-Tahanaw ¦â" (by R. Sellheim).
