تویسرکان ، شهرستان و شهری در استان همدان.1) شهرستان تویسرکان. در ناحیة مرکزی استان همدان واقع است. از شمال به شهرستانهای همدان و کبودرآهنگ، از مشرق به شهرستان ملایر، از جنوب به شهرستان نهاوند و از مغرب به شهرستانهای کنگاور (در استان کرمانشاه) و اسدآباد محدود، و مشتمل است بر دو بخش مرکزی و قِلقِل‌رود، هفت دهستان و سه شهر تویسرکان (مرکز شهرستان)، سِرکان و فَرسفَج.مهمترین کوههای این شهرستان عبارت‌اند از: خان گورْمَز/ خان گُرمَز (بلندترین قله: ح 853 ، 2 متر)، چشمه‌دره (بلندترین قله: ح 350 ، 2 متر)، چالاب (بلندترین قله: ح 100 ، 2 متر)، سیاه‌کوه و سیاه کمر (بلندترین قلة هر دو: ح 100 ، 2 متر؛ جعفری، ج 1، ص 184، 192، 212، 343ـ344). رود دایمی خرّم‌رود به طول حدود 38 کیلومتر از ریزابه‌های قره‌چای در مسیر جنوب‌غربی، و قلقل‌رود به طول حدود پنجاه کیلومتر از ریزابه‌های گاماساب/ گاماسیاب ــ که خود ریزابه‌ای به نام کُرزان‌رود دارد ــ از رودهای مهم شهرستان تویسرکان‌اند (همان، ج 2، ص 207، 336ـ337؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 47، ص 104).پوشش گیاهی تویسرکان شامل درختان چنار، تبریزی، اقاقیا، سنجد و نارون و گیاهانی نظیر ریواس، بومادران، گل گاوزبان، شیرین‌بیان، گون و کاسنی است که کاربرد دارویی و صنعتی دارند. تویسرکان زیستگاه مناسب جانورانی از قبیل کَل، گرگ، روباه، گورکن، گراز، پلنگ و یوزپلنگ، عقاب، قوش، کبک، قرقاول، درنا و تیهوست.منابع آب کشاورزی و آب آشامیدنی تویسرکان بیشتر چشمه‌ها و چاههای عمیق و نیمه‌عمیق و قناتهاست. مهمترین محصولات کشاورزی آن گندم، جو، بنشن و محصولات جالیزی، چغندر قند، پیاز و سیب‌زمینی و فرآورده‌های باغی از قبیل زردآلو، هلو، گلابی و گردوست.منابع معدنی نظیر سنگ گرانیت، سیلیس، سنگ چینی، سنگ گچ، سنگ آهک و سنگ مرمر در تویسرکان وجود دارد (مقدم‌گل‌محمدی، ج1، ص368). مهمترین صنایع این شهرستان صنایع ماشینی، فیلترسازی، تولید مایعات پاک‌کننده، نساجی، صنایع غذایی (تولید آرد) و صنایع ساختمانی است ( جغرافیای کامل ایران ، ج 2، ص 1329). مهمترین صنایع‌دستی آن قالی و گلیم و گیوه است که صادر می‌شود. منبت‌کاری نیز از صنایع‌دستی آنجاست ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 47، ص 105). پرورش دام و زنبورعسل در این شهرستان رایج است (مقدم گل‌محمدی، ج 1، ص 367).جمعیت شهرستان تویسرکان در سرشماری عمومی 1375ش، 954 ، 118 تن بوده است که از آن میان 308 ، 43 تن، (ح 36%) شهرنشین و بقیه روستانشین بوده‌اند. مردم تویسرکان شیعة دوازده امامی‌اند و به ترکی و فارسی (باگویش لکی) تکلم می‌کنند. طوایفی از ایل تُرکاشوَند * به نامهای علی‌مرشد، علی‌جانی، سلیمانی و رحمتی در این شهرستان زندگی می‌کنند ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 47، ص 104).بر اساس قانون تقسیمات کشوری در 1316 ش، تویسرکان ـ ملایر از بخشهای شهرستان ملایر در استان پنجم (کردستان) بود. تویسرکان تا 1328 ش، مدتی جزو ولایت ثلاث شد وسپس به صورت فرمانداری مستقل در آمد و در این سال شهرستان شد (ایران. وزارت کشور. ادارة کل آمار و ثبت احوال، ج 2، ص 97؛ ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی، ص 114). بر اساس تقسیمات کشوری 1355 ش، شهرستان تویسرکان مشتمل شد بر یک بخش حومه به مرکزیت شهر تویسرکان، چهار دهستان به نامهای حومه و قلقل‌رود و کرزان‌رود و خرم‌رود، و سه شهر تویسرکان و سرکان و سرابی. بر اساس تصویبنامة هیئت وزیران در 1366ش، سه دهستان دیگر به آن اضافه شد (ایران. قوانین و احکام، ص 683ـ684). شهرستان تویسرکان در تقسیمات کشوری 1371 ش، فقط دو شهر به نامهای تویسرکان و سرکان داشت و در 1379 ش، شهر فرسفج نیز جزو آن شد.مهمترین آثار باستانی و تاریخی تویسرکان عبارت‌اند از: تپه‌های باستانی باباکمال در دهستان کمال‌رود، که آثار به دست آمده در آن متعلق به چهار هزار سال قبل از میلاد است (مقدم گل‌محمدی، ج 1، ص 66)؛ بقایای شهری قدیمی متعلق به دورة ساسانیان در ولاشجرد/ بلاشگرد ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 47، ص 105)؛ کاروانسرای معروف شاه‌عباسی در ده کیلومتری جنوب‌غربی شهر تویسرکان متعلق به دورة صفوی (مقدم گل‌محمدی، ج 1، ص 237، 239)؛ پل قدیمی فرسفج در نزدیکی کاروانسرای شاه‌عباسی بر روی رودخانة قلقل‌رود به طول تقریبی شصت متر و عرض هشت متر (همان، ج 1، ص 243، 245)؛ مقبرة ابومِحجَن ثقفی، شاعر مشهور مُخَضْرم (متوفی 30 هجری)، معروف به پیر کمربسته، در جنوب‌غربی شهر سرکان (همان، ج 1، ص 208ـ209)؛ بقعة امامزاده ابراهیم، از نوادگان امام موسی‌بن جعفر علیه‌السلام، در چهارده کیلومتری شهر تویسرکان ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، همانجا؛ مقدم گل‌محمدی، ج 1، ص 143).2) شهر تویسرکان ، مرکز شهرستان. در حدود 93 کیلومتری جنوب شهر همدان و در مسیر راه اصلی ملایر ـ اسدآباد، در ارتفاع 780 ، 1 متری، قرار گرفته است. شهر تویسرکان با کوههای ساری‌آب در مشرق، چشمه‌دره در جنوب، سیاه کوه در شمال‌غربی و کوه قصر در شمال‌شرقی احاطه شده است. کرزان‌رود در شمال‌غربی و خرم‌رود در وسط شهر جریان دارند. آب و هوای آن نسبتاً سرد و خشک است. بیشترین دمای آن حدود ْ32 در تابستان، کمترین آن ْ15- در زمستان، و میانگین بارش سالانة آن حدود 310 میلیمتر است. تویسرکان در 1310ش تبدیل به شهر شد (ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی، همانجا). در سرشماری 1375ش، جمعیت آن 886 ، 37 تن ذکر شده است.مهمترین آثار قدیمی شهر عبارت‌اند از: آرامگاه حَبَقوقِ نبی علیه‌السلام، از انبیای بنی‌اسرائیل، که حدود 2600 سال قدمت دارد؛ آرامگاه میررضی‌الدین آرتیمانی (متوفی 1005)، از عرفا و شعرای دورة صفوی، واقع در شمال‌شرقی شهر (مقدم گل‌محمدی ، ج 1، ص 195، 222، 226)؛ مدرسة شیخعلی‌خان زنگنه (متوفی 1101؛ وزیر شاه‌سلیمان صفوی) که در حدود 1090 به دستور وی ساخته شد (همان، ج1، ص233)؛ بازار سرپوشیده یا راسته‌بازار، از بناهای دورة صفوی، که بیش از 350 سال قدمت دارد (همان، ج1، ص247)، ظاهراً در دورة قاجار قسمت اعظم این بازار رو به ویرانی نهاده بود، ولی به همت میرزا رضا قلی‌خان کلانتر و میرزا ابدال‌خان، دوباره مرمت شد (همانجا؛ اعتمادالسلطنه، ج 1، ص 819)؛ چند مسجد قدیمی مانند مسجد جولاستان/ جولستان در پایین محله، مسجد باغوار، مسجد زرهان و مسجدجامع که هریک در حدود دویست سال قدمت دارند؛ امامزاده زیدبن علی (شاه زید) و زیارتگاه امامزاده ناصر معروف به شاهزاده ناصر (شهادت 250)، در چهار کیلومتری مغرب تویسرکان (مقدم گل‌محمدی، ج 1، ص273، 278ـ289).پیشینه. در بارة نام و گذشتة تویسرکان تا قبل از قرن هفتم اطلاعی در دست نیست. در قرن هفتم، یاقوت حموی (ج1، ص 901) در ذکر محلی به نام تُویْ (تُوَیّ)، به ابوعبداللّه حسین‌بن احمدبن جعفر تُوَیّی همدانی، اشاره کرده (همان، ج 3، ص 82) و سرکان را از قرای همدان ذکر نموده است. حمداللّه مستوفی (ص73) نیز در قرن هشتم اشاره‌ای کوتاه به توی و دیه سرکان دارد. از این دوره تا زمان صفویه، راجع به حوادث یا رویدادهای تاریخی تویسرکان اطلاعات مهمی در دست نیست. گفته می‌شود که در اوایل دورة شاه‌عباس اول (996ـ 1038) قسمتی از عراق عجم، از جمله نواحی توی و سرکان، تحت حاکمیت امامقلی‌خان، فرزند اللّه‌وردی‌خان، قرار داشت (حقیقت، ج4، بخش2، ص669). در 996، ایلات تکلّو و ترکمانان، تویسرکان را غارت و در آنجا قتل‌عام کردند (منشی قمی، ج2، ص884). تویسرکان در دورة شاه‌صفی (1038ـ 1052) از شهرهای عمدة عراق عجم محسوب می‌شد (تاورنیه، ج 2، ص 87). در 1142، تویسرکان مدتی مقرّ سپاهیان نادرشاه بود (استرآبادی، ص 119ـ120). در دورة فتحعلی‌شاه (1212ـ 1250)، شیخعلی میرزا از فتحعلی‌شاه تقاضا کرد که قسمتی از نواحی اطراف تویسرکان را در محدودة حکومتی وی قرار دهد و فتحعلی‌شاه دستور داد که تویسرکان را به دولت‌آباد (ملایر امروزی) ضمیمه کنند و شیخعلی میرزا حاکم ملایر و تویسرکان شد (مقدم‌گل‌محمدی، ج1، ص187). در دورة محمدشاه قاجار (1250ـ1264) و به دستور وی، جهانگیر میرزا و خسرو میرزا، فرزندان عباس میرزا، را ــ که اسماعیل‌خان فراش‌باشی کور کرده بود ــ به قلعه‌ای در تویسرکان فرستادند (احمدمیرزا قاجار، ص 313ـ314). در 1289، سیف‌اللّه میرزا به آزار مردم تویسرکان پرداخت؛ به دستور او بعضی از سادات را در میدان شهر می‌بستند و با چوب می‌زدند (باستانی‌پاریزی، ص 468). شیروانی (متوفی 1253) در بستان‌السیاحة ، تویسرکان را قصبه‌ای نیک با آب و هوایی سرد دانسته و مردم آن را تاجیک، و روذراور/ روداور را دارالامارة آن ذکر کرده است (ص 192، 299). در دورة ناصرالدین‌شاه (1264ـ1313)، اعتمادالسلطنه (ج 1، ص 817) تویسرکان را شامل قصبة معتبری به نام توی و قریة بزرگ سرکان ضبط کرده است. در زمان وی، این قصبه را به تنهایی تویسرکان هم می‌نامیدند، اما قریه همان سرکان خوانده می‌شد.از تویسرکان بزرگانی برخاسته‌اند، از جمله: میررضی‌الدین آرتیمانی، دارای دیوان و ساقی‌نامه (مقدم گل‌محمدی، ج1، ص225، 231)؛ مولی حبیب‌اللّه توسرکانی، از ریاضیدانان عصر صفوی و صاحب رساله‌ای فارسی در هیئت (امین، ج4، ص558)؛ و شیخ محمدنبی‌بن احمد تویسرکانی (متوفی 1319)، از فقهای دورة قاجار (همان، ج10، ص79).منابع: احمدمیرزا قاجار، تاریخ عضدی ، چاپ عبدالحسین نوایی، تهران 1376ش؛ محمدمهدی‌بن محمدنصیر استرآبادی، جهانگشای نادری ، چاپ عبداللّه انوار، تهران 1341ش؛ اعتمادالسلطنه؛ امین؛ ایران. قانون تقسیمات کشوری آبان 1316، قانون تقسیمات کشور و وظایف فرمانداران و بخشداران ، مصوب 16 آبان ماه 1316، چاپ دوم، تهران [ بی‌تا. ] ؛ ایران. قوانین و احکام، مجموعة قوانین و مقررات مربوط به وزارت کشور: از آغاز پیروزی انقلاب اسلامی تا پایان سال 1369 ، تهران 1370ش؛ ایران. وزارت کشور، تقسیمات کشور شاهنشاهی ایران ، تهران 1355 ش؛ ایران. وزارت کشور. ادارة کل آمار و ثبت احوال، کتاب جغرافیا و اسامی دهات کشور ، ج2، تهران 1329ش؛ ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی. دفتر تقسیمات کشوری، نشریة تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شماره مصوبات آن ، تهران 1381 ش؛ محمدابراهیم باستانی‌پاریزی، سیاست و اقتصاد عصر صفوی ، تهران 1367 ش؛ عباس جعفری، گیتاشناسی ایران ، ج1، کوهها و کوهنامة ایران ، ج2: رودها و رودنامة ایران ، تهران 1368ـ1376ش؛ جغرافیای کامل ایران ، تهران: سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، 1366ش؛ عبدالرفیع حقیقت، تاریخ نهضتهای فکری ایرانیان ، ج4، تهران 1368ش؛ حمداللّه مستوفی؛ زین‌العابدین‌بن اسکندر شیروانی، بستان‌السیاحه، یا، سیاحت‌نامه ، چاپ سنگی تهران 1315، چاپ افست [ بی‌تا. ] ؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج47: همدان ، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، 1376ش؛ مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: نتایج تفصیلی کل کشور ، تهران 1376ش؛ محمد مقدم گل‌محمدی، تویسرکان ، ج1، تهران 1378ش؛ احمدبن حسین منشی قمی، خلاصة‌التواریخ ، چاپ احسان اشراقی، تهران 1359ـ1363ش؛ نقشة تقسیمات کشوری ایران ، مقیاس 000 ، 250:1، تهران: گیتاشناسی، 1377ش؛ یاقوت حموی؛Jean-Baptiste Tavernier; Les six voyages de Turquie et de Perse , Introduction et notes de Stephane Yerasimos, Paris 1981.
