تونی، محمدحسین ، معروف به فاضل تونی، ادیب و مدرّس حکمت و عرفان. در 1298 در تون ( رجوع کنید به فردوس * ) متولد شد. پدرش، ملاعبدالعظیم، واعظ بود و فرزندش را پیش از رسیدن به سن تعلم، به مکتب سپرد. تونی پس از فرا گرفتن خواندن و نوشتن در مدتی کوتاه، به تحصیل مقدمات ادبیات عربی پرداخت و تمامی قرآن کریم را نیز حفظ کرد. در همان اوان، پدرش درگذشت (حسنزاده آملی، ص 357).تونی در زادگاه خود، شرح سیوطی بر الفیه ابنمالک ( النهجة المرضیة ) را نزد ملامحمدباقر تونی، و مغنی را نزد آقامیرزاحسین خواند و مقداری از مطوّل را نیز فرا گرفت. در هفده سالگی برای ادامة تحصیل به مشهد رفت. استادان وی در آنجا عبارت بودند از : ادیب نیشابوری در درس مطوّل ، که لقب «فاضل» را او به محمدحسین داد؛ آقامیرزا عبدالرحمان مدرّس شیرازی در تدریس قسمتی از مطوّل و خلاصةالحساب شیخ بهائی و هیئت و نجوم و تحریر اقلیدس؛ حجةالاسلام بجنوردی در فقه و اصول و شیخ اسماعیل قائنی در درس معالم (خوانساری، ص45ـ46). پس از شش سال، او با شیخ محمد ــ که بعدها در اصفهان به شیخمحمد حکیم معروف شد ــ به اصفهان رفت تا به تحصیل فلسفه و حکمت بپردازد و دانش خود را در فقه و اصول تکمیل کند (همان، ص46). در آن هنگام اصفهان مهد دانش و ملقب به دارالعلم بود و تدریس علوم دینی و فلسفی در آنجا رونق داشت (همان، ص47). فاضل تونی و شیخ محمد، در اصفهان حجرة محقری گرفتند و با تنگدستی، اما با شور و حرارت به تحصیل پرداختند (همانجا).فاضل تونی از اولین روزهای اقامت در اصفهان، در درس منظومة جهانگیرخان قشقایی حاضر شد و پس از شش سال آن را تمام کرد. جهانگیرخان دورة منظومة حکیم سبزواری (ملاهادی سبزواری) را در مدت شش سال تدریس میکرد و قسمت اعظم مطالب شفا و اشارات و حکمةالاشراق و اسفار را در ضمن آن بیان میکرد (همان، ص47). تونی همزمان با تحصیل منظومه ، از علمای بزرگ اصفهان، همچون آقاسیدمحمدصادق خاتونآبادی و آخوند فشارکی و آقاسیدعلی نجفآبادی، فقه آموخت (همان، ص47ـ 48). او یازده سال در اصفهان ماند و تمام وقت خود را به تحصیل و مباحثه و تدریس و عبادت و ریاضت و تهذیب نفس اختصاص داد که به گفتة خود وی، بهترین ایام عمرش بوده است (همان، ص48ـ49).فاضل، پس از اقامت یازده ساله در اصفهان سفری به خراسان کرد و بار دیگر عازم اصفهان شد. اما در بین راه، چون به تهران رسید، با خبر شد که آقامیرزاهاشم اشکوری، استاد نامور فلسفه در مدرسة سپهسالار جدید، تدریس شرح مفتاح الغیب را آغاز کرده است. چند روزی در این شهر درنگ کرد و به درس اشکوری حاضر شد. احاطة علمی و صفای محضر اشکوری فاضل را چنان مجذوب ساخت که از رفتن به اصفهان صرفنظر کرد و در تهران ماند. او علاوه بر شرح مفتاح الغیب ، شرح فصوصالحکم و تمهیدالقواعد را نیز از وی فرا گرفت (همان، ص49). پس از درگذشت آقامیرزاهاشم اشکوری، تونی به مدرسة دارالشفا رفت و به تدریس پرداخت (همان، ص 49ـ50). وی در مدرسة علوم سیاسی و دارالفنون، عربی و فقه و منطق («چند سطر از زندگی استاد...»، ص 3) و از 1313ش در دارالمعلمین عالی، که تازه تأسیس شده بود، زبان عربی و بعدها منطق و فلسفه تدریس کرد. همچنین در دانشکدة معقول و منقول از بَدو تأسیس (خوانساری، ص50) و در دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، فلسفه و زبان و ادبیات عرب تدریس میکرد («چند سطر از زندگی استاد...»، همانجا).جلسات درس فاضل تونی بسیار پربار و آموزنده بود. وی مطالب را شمرده و با طمأنینه شرح میداد، مشکلترین و پیچیدهترین مطالب را ساده و روشن میساخت، درس خود را به آیات و احادیث و اشعار مولوی و حافظ و شیخ محمود شبستری و جامی و جز آنان میآراست و بیانش گاه با طنز و طیبت همراه میشد (خوانساری، ص50 ـ51).تونی در 1333 ش بازنشسته شد و در 1339ش در تهران درگذشت («چند سطر از زندگی استاد...»، ص 3ـ4؛ خوانساری، ص 53) و در شیخانِ قم دفن شد. جلالالدین همایی مادّه تاریخی در بارة فوت وی سروده که بر سنگ مزارش حک شده است ( رجوع کنید به ص 38؛ خوانساری، ص 52). شمارة سومِ سال نهمِ (فروردین1341) مجلة دانشکدة ادبیات دانشگاه تهران در بزرگداشت وی و به عنوان یادنامة فاضل تونی انتشار یافت.فضائل علمی و اخلاقی فاضل تونی بسیار بوده است. حافظة حیرتانگیز، ملازمت با استادان مبرِّز و یگانه، اشتیاق وافر به آموختن و سالها تدریس و تحقیق، موجب شد که وی در ادبیات عربی و فلسفه و عرفان و تفسیر قرآن تبحر یابد. بسیاری از استادان و بزرگان به فضل و فضیلت او گواهی دادهاند (خوانساری، ص 50 ـ54). آیتاللّه بروجردی در نامهای، وی را «عِمادالعلماء المتألهین» خطاب کرده بود (همان، ص 51). بیان محمدعلی فروغی در مقدمة ترجمة فنون سماع طبیعی (ص 3) و علیاکبر دهخدا ذیل مدخل «ابوعلیبنسینا» (ج 1، ص 831) و شهید مرتضی مطهری در مقدمة کتاب التّحصیل (ص الف، د)، بر جلالت قدر و احاطه و دقتنظر و خدمت او به علم و حکمت گواهی میدهد.حسن حسنزاده آملی و عبداللّه جوادی آملی، هر دو از شاگردان فاضل تونی بودند و از او با احترام فراوان یاد کردهاند ( رجوع کنید بهحسنزاده آملی، ص 357ـ374؛ جوادی آملی، ج 2، بخش 2، ص 97، بخش 5، ص 145).فاضل تونی در زهد و تقوا و مواظبت بر فرایض و نوافل و تزکیة نفس و کمک به مستمندان اهتمام فراوان داشت و به دنیا التفاتی نداشت؛ دارایی او خانهای کوچک و چند قفسه کتاب بود (خوانساری، ص57ـ 58).فاضل تونی به واسطة قدرت شگرف حافظهاش، احتیاجی به یادداشت نداشت. وی بندرت دست به قلم میبرد و هنگام نوشتن نیز بسیار کُند و با خطی کاملاً ابتدایی مینوشت؛ ازینرو آثار مکتوب او محدود است و غالباً یادداشتهای دانشجویان او در کلاس، به صورت کتاب در آمده است. با اینهمه بر بسیاری از آثار عرفانی و فلسفی، از جمله اسفار و منطق شفا ، حواشی مختصری نوشته و مطالب پیچیده را بخوبی شرح داده است.مهمترین آثار چاپ شدة فاضل تونی عبارتاند از: 1) جزوة صرف (تهران 1315ش). این کتابِ نسبتاً مبسوط مشتمل است بر تجزیه و ترکیب تعدادی از آیات قرآن کریم که تونی در مؤسسة وعظ و خطابه املا کرده و به مناسبت هر آیه، نکاتی دقیق از تفسیر و معانی و بیان و کلام و حکمت و عرفان نیز آورده است. 2) تعلیقه بر شرح فصوصالحکم (تهران 1316ش) که متضمن نکات و دقایق عرفانی و به منزلة رسالة دکتری اوست. این کتاب مشتمل است بر توضیحاتی در بارة مقدمة داود قیصری بر شرح فصوصالحکم ِ ابنعربی. بدیعالزمان فروزانفر بر این تعلیقه، مقدمه نوشته است. 3) قسمت نحوِ کتابهای صرف و نحو و قرائت، که کتابهای درسی سالهای اول و دوم و سوم دبیرستانها بودهاند. 4) منتخب قرآن و نهجالبلاغه که مجموعهای است از آیات قرآن و کلمات قصار و چند خطبه از نهجالبلاغه، با شرح لغات. 5) منتخب کلیله و دمنة عربی و وفیات الاعیان ابنخلّکان، با شرح و ایضاح لغات مشکل آنها. 6) جزوة منطق که تقریرات او در رشتة فلسفه (دانشکدة ادبیات) است. 7) حکمت قدیم ( در طبیعیات ) نیز مجموعه تقریرات او در رشتة فلسفه است. 8) الهیات (تهران 1333ش) که شامل امّهات مسائل حکمت الاهی است و کتابی پرمحتوا و بسیار گرانقدر، و آخرین اثر تونی است (همان، ص 54 ـ 55).فاضل تونی در ترجمة محمدعلی فروغی از فنون سماع طبیعی سهمی بسزا داشته، چنانکه فروغی نیز در مقدمة آن (ص3) تصریح کرده است.کتابهای فاضل تونی، که دانشکدة الهیات دانشگاه تهران آنها را به همت بدیعالزمان فروزانفر خریداری کرد، هماکنون در آنجا نگهداری میشود.منابع: ابنسینا، فنون سماع طبیعی، آسمان و جهان، کون و فساد از کتاب شفا ، ترجمة محمدعلی فروغی، تهران 1366ش؛ بهمنیاربنمرزبان، التّحصیل ، تصحیح مرتضی مطهری، تهران 1375ش؛ عبداللّه جوادی آملی، رحیق مختوم: شرح حکمت متعالیه ، قم 1375ش ـ ؛ «چند سطر از زندگی استاد فقید مرحوم محمدحسین فاضل تونی»، مجلة دانشکدة ادبیات دانشگاه تهران ، سال9، ش3 (فروردین1341)؛ حسن حسنزاده آملی، در آسمان معرفت ، تهران 1375ش؛ محمد خوانساری، «ترجمة احوال مرحوم فاضل»، مجلة دانشکدة ادبیات دانشگاه تهران ؛ دهخدا؛ جلالالدین همائی، «قطعة ماده تاریخ وفات شیخ عالم جلیل آقا شیخمحمدحسین فاضل تونی»، مجلة دانشکدة ادبیات دانشگاه تهران .
