تومبتو (با تلفظ سواحلی: تومباتو، با تلفظ عربی: تنباتو در معجم‌البلدان ، ج 4، ص 366)، یکی از جزایر شرق افریقا با حدود پنج مایل طول و یک مایل عرض و با فاصلة تقریبی 2ر1 مایل از شمال‌غربی زنگبار در َ50 ْ5 عرض جغرافیایی و َ13 ْ39 طول شرقی واقع است.یاقوت حموی (همانجا) می‌گوید که مردم از لَنجُویه (زنگبار) تازه به تنباتو، که ساکنان آن مسلمان‌اند، وارد شده بودند. در تواریخ خطی این جزیره، که اینک مفقود شده‌اند، خلاصة داستان پیدایی اسکان در آنجا به زبان سواحلی آمده بوده است. به نظر اینگرامز ، مؤسس آن یوسف‌بن علوی از طایفة اَحدَلی یا علوی بود که در 600 از محلی به نام توسی ، در نزدیکی بصره، آمده بود. پسر ارشد او سلطانِ تومبتو و نوة او سلطانِ کیلوا شد؛ روایتی که تواریخ کیلوا آن را تأیید نکرده‌اند. گری ، مؤسس آن را یوسف‌بن علوی از طایفة ابدالی یا علوی دانسته و به‌جای توسی، کلمة تودی را به‌کار برده است. جاینامها ناشناخته‌اند. نسبتهای احدالی، احدال و ابدالی هنوز در یمن وجود دارد و آنها را نباید با مَحدالی، نسبت دومین سلسله در کیلوا * ، اشتباه گرفت، آنگونه که چیتیک (ج 1، ص 239) اشتباه گرفته است.حفاریهای هورتون محلی را با وسعت نیم مایل در طول ساحل نشان می‌دهد که دارای تعدادی خانه، یک قصر و دو مسجد بزرگ است که یکی از آنها دو مصلای مجزا دارد که احتمالاً یکی از آنها مخصوص زنان بوده است. دورة سکونت در این محل از 493 شروع شده و در 751 به‌طور ناگهانی خاتمه یافته است. محرابها و بعضی از پنجره‌های سالم ماندة مسجد کیزیمکازی * ، و کتیبه‌هایشان به همان شیوة مسجد سیرافِ * سال 500 است. معلوم است که اجزای کنده‌کاری شده مانند آنهایی که در شانگا/ شانجا یا در جاهای دیگر هستند، متعلق به بناهای اولیه‌اند. این محل به‌طور ناگهانی و با سکه‌های پراکنده شده بر کف خانه‌ها و اجساد دفن نشده، از سکنه خالی شده است. این تخلیة ناگهانی احتمالاً به‌سبب بیماری طاعون خیارکی صورت گرفته که هنوز هم در سرزمین اصلی شایع است. گویا این حادثه در 751 رخ داده است. روستاهای کنونیِ گُمانی و جنگوی متعلق به قرن یازدهم یا دوازدهم‌اند و وایتلی لهجة سواحلی آنها را ثبت کرده است.منابع: یاقوت حموی؛H. N. Chittick, Kilwa: an Islamic trading city on the East African coast ; C. Clark and M. C. Horton, Zanzibar archaeological survery ) cyclo-styled ), Zanzibar 1984-1985; J. M. Gray, History of Zanzibar , Cambridge 1962; Horton, Shanga , Cambridge 1996; idem, Zanzibar archaeological survey (govt. printer), Zanzibar 1989-1991; W. H. Ingrams, Zanzibar: its history and its peoples , London 1931; F. B. Pearce, Zanzibar, the island metropolis of East Africa , London 1920; J. S. Trimingham, Islam in East Africa , London 1964; idem, in East Africa and the Orient , ed. H. N. Chittick and R. I. Rotberg, New York: Africana Pub. Co. 1975; W. H. Whiteley, Swahili: the rise of a national language , London 1964.
