تَوَلاّ ، میرزا تُولَهگان ، شاعر و نویسندة مقالات سیاسی و از بنیانگذارانِ مجلة طنزآمیز مُوشْتُوم چاپ تاشکند. در 1300/1883 در شهرک کُوکْچة تاشکند، در خانوادهای روشنفکر به دنیا آمد. پدرش خواجَمیار نام داشت. تولاّ از معلم سرخانه دروس ابتدایی را فراگرفت و سپس در مدرسة بیگلربیگی تحصیل کرد. این مدرسة مشهور، شاگردان نامداری پرورده است؛ از جمله مراد خواجه، مترجم گلستان به ترکی ( د. ازبکستان شوروی ، ج 10، ص 498). در این مدرسه انجمنی ادبی فعالیت داشت که شاعران نازک طبع و مترجمان مشهورِ شعر فارسی، ملا قوشاق مسکین (متوفی 1316 ش/1937) و هیبتاللّه خواجه خِصلَت (متوفی 1344 ش/1945) و سراجالدین صدقی (متوفی 1333 ش/1934)، از گردانندگانش بودند.تولاّ به زبانهای ازبکی و فارسیِ تاجیکی و عربی تسلط داشت (همانجا). از 1323/1905 با نشریههای صدای ترکستان ، صدای فرغانه ، ترقی ، روزنامة ولایتی ترکستان همکاری کرد و اشعار و مقالات خود را در آنها به چاپ رساند (قیوموف، ج 3، ص 604؛ ) جدیدیه ( ، ص 808). اصلاحاتِ مکتب و مدرسه، ترویج معارف دینی، انتقاد از خرافات و عقبماندگی، مشکلات اقتصادی عامة مردم از موضوعات اصلی سرودهها و نوشتههای وی است. در کتابهای شعر وی، رونقالاسلام (1332/ 1914) و سبزهزار (1333/1915)، به ارزشهای زندگیساز اسلام و نکوهش خرافات و ستم قومی و استعمار پرداخته شده است. این شعرها بویژه در میان جوانان تأثیرگذار بود ( د. ازبکستان ، ص 525).اگر چه تولاّ همانند دیگر روشنفکران زمان خود، به نتایج انقلاب اکتبر 1917 خوشبین بود، اما بسیاری از آزادیخواهان، به اتهام «دشمنی با خلق» گرفتار آمدند و کشته شدند و تولاّ هم به سیبری تبعید و در 1318 ش/1939 اعدام شد ( د. ازبکستان شوروی ، همانجا).تولاّ از شخصیتهای برجستة نهضت جدیدها * ی تاشکند بود (قیوموف، ج 3، ص 604؛ ) جدیدیه ( ، ص 191). سرودههای او سیاسی و اجتماعی است (قیوموف، ج 3، ص 604ـ 606). در روزگاری که شاعرانی مانند حمزه، معانی نو و تند و اجتماعی را بیشتر در قالب جدید، یعنی بدون رعایت وزن و قافیه، میسرودند، تولاّ همانند صدیقی عَجْزی، محتوای جدید را در قالب عروض سنّتی میریخت ( ) جدیدیه ( ، ص 114).از مهمترین آثار تولاّ رونق الاسلام است که پس از استقلال (1370 ش/1991) تجدید چاپ شد.منابع:Jadidchilik: isla ¦ha ¦t, yangilanish, mustaqillik va taraqqiya ¦t uchuh kurash , Tashkent 1999; Pula ¦tja ¦n Da ¦mulla Qayumov, Tazkira-ye Qayum ¦â, vol. 3, Tashkent ]n. d.[; Uzbek Sa ¦vet ensiklopediya ¦sl , Tashkent 1971-1980; Uzbakistan Respublikasi ensiklopediya ¦, Tashkent: Qamuslar Bash Tahririyati, 1997.
