توقات (در ترکی امروزی توکات)، شهری در شمال ترکیه، در منطقة پونتیک ( َ20 ْ40 عرض شمالی، َ35 ْ36 طول شرقی)، که اکنون مرکز اصلی ایل یا استانی به همین نام است.این شهر در درهای که از شمال تا جنوبِ رود توقات سویو امتداد دارد، قرار گرفته و رود پیش از آنکه از تَنگ در آید و به یشیل اِیرماق (ایریس باستان) بریزد، میان دو کوه محصور است. شاخة بالایی یشیل ایرماق، توزانلی سو نام دارد. استان توقات با دو ریزابة اصلی یشیل ایرماق، یعنی کلکیت و چکرک چایی ، آبیاری میشود که درههای آنها سه رشتهکوه را از یکدیگر جدا میسازند: جانیک داغلاری در شمال، یایْلاجیکداغی در مرکز و دَوهجیداغی در جنوب. چون این منطقه بین ساحل پونتیک و مناطق داخلی آناطولی قرار گرفته، آب و هوایی ناپایدار دارد و میزان بارندگی در آن به طور محسوسی کمتر از ساحل است (سالانه 455 میلیمتر در توقات).نام توقات ــ که از زمان یاقوت حموی (ج 1، ص 895) در کتابهای جغرافیدانان مسلمان آمده است ــ از نظر ویوین دو سن مارتین (ج1 ، ص188، تکرار در کوئینه ، ج 1 ، ص 712) از شکل ارمنی نام ملکه ائودوکسیا ، مادر تئودوسیوس، گرفته شده اما ریشهشناسیهای دیگری نیز پیشنهاد گردیده است ( رجوع کنید به ) دایرةالمعارف یورت ( ، ج 10، ص 7077) که هیچیک قانعکننده نیست. به هر حال، این شهر پس از پیروزی ترکها در درة کوچکی در پای دژ توسعه یافت؛ یعنی، در جایی که امیرْ دانشمند احمد غازی، نخستین مسجد شهر را در 1074 بنا نهاد و مرکز امیرنشین کوچک دانشمندیه * را به وجود آورد که با سلطاننشین سلاجقة روم در زمان حکومت قلجارسلان دوم پیوستگی داشت. در دورة سلجوقی (571 ـ704) و ایلخانی (704ـ 736)، بناهای تاریخی این شهر بسیار افزایش یافت که برجستهترین آنها در دورة سلجوقی گوک مدرسه (موزة امروزی)، مرقد ابوالقاسم طوسی، زاویة سُنبُل [ سُنْبُلْلی ] بابا و پل سنگی چهارتاقه بر روی یشیل ایرماق، و در دورة ایلخانی مرقد نورالدین شَنْتِمور بود. نیکسار نیز دارای چندین بنای مهم از دورة دانشمندیه (اولوجامع، مرقد مَلِک غازی، مدرسة یاغباسان) و از دورة سلجوقی (آرامگاههای حاجیچیقْریق و قِرْق قیزلار) است.پس از وابستگی توقات به امیران سیواس، بایزید دوم در 897 آن را به امپراتوری عثمانی ملحق ساخت. بعد از آن توقات به طور چشمگیری توسعه یافت. شاهد آن بناهایی متعلق به اوایل قرن نهم است: مساجد حاجیعِوَضپاشا و حمزهبیگ، مدرسة امیرحصار، آرامگاه خوروز اوغلو و حمام یورگوچ پاشا. طبق سرشماری سال 859، سکنة این شهر 888 ، 2 خانواده بودند که یک سوم آنها مسیحی بودند و شهر به 54 محله تقسیم شده بود اما این پیشرفت و آبادانی در 875 ـ 876 متوقف شد زیرا فرمانروای آققوینلو، اوزونحسن، شهر را غارت و نابود کرد. زمانی که شهر مجدداً در داخل مرزهای عثمانی قرار گرفت ــ بهرغم برخی فراز و نشیبهای ناشی از شورشها و آتشسوزیها ــ بسرعت در قرون دهم و یازدهم توسعه یافت. مسجد و حمامهای علیپاشا در 980 ساخته شد و مسجداعظم در 1090 بازسازی گردید. مهمترین بناهای این دوران، بازار سرپوشیده (بِدِستان) و تعدادی کاروانسرا بود که طرح شهر را کامل کردند مانند خان ویوودا متعلق به 1040 ــ که اکنون تاشان (به معنای از سنگ) نامیده میشود ــ و خان خوروز اوغلو متعلق به قرن دوازدهم. توقات در آن زمان مرکز تجاری مهمی به شمار میآمد، بر سر راه کاروانرو شرقی ـ غربی مهمی قرار داشت که استانبول را به اَرزروم، تبریز و [ دیگر نقاط ] ایران متصل میکرد و نیز در تقاطع سه مسیر مهم دیگر واقع بود: مسیر شمالغربی به مسیر عبور و مرور دریایی سینوب/ سینوپ میپیوست؛ مسیر غرب ـ جنوب ـ غرب که به ازمیر میرسید؛ و مسیری که به سمت جنوبشرقی میرفت و به سیواس و دیارْ بَکر، موصل و بغداد منتهی میشد. همچنین کاروانها نیز کالاها وصنایعدستی مهمی مانند لباسهای ابریشمی، پارچههای کتانی رنگی، چرم و ظروف مسی به شهر میآوردند.تاورنیه در 1041ـ1042/1632 و سپس پیتون دوتورنفور در 1113/ 1701 در اوج فعالیت شهر از آن دیدن کردند و تورنفور جمعیت شهر را 400 ، 24 خانواده برآورد کرد (000 ، 20 ترک، 000 ، 4 ارمنی و 400 یونانی). توقات، بهرغم اهمیتش، به لحاظ اداری به پاشای سیواس وابسته بود و در محدودهاش تنها یک آغا و یک قاضی داشت.در قرن سیزدهم/ نوزدهم، شهر دچار یک دورة افول شد که با زوال عمومی فعالیت تولیدی در امپراتوری عثمانی پیوند داشت. این وضع بر اثر وقوع زلزله در 1240 بدتر شد. توقات مدتی طولانی مرکز یک قضا در مرکز سَنْجَقِ ایالت، سپس ولایتِ سیواس بود. در 1300 به مرکز سنجق جدید تبدیل شد که چهار قضا (توقات ـ مرکز، اربعه، نیکسار و زیله)، 45 ناحیه و 155 ، 1 دهکده داشت. طبق گزارش کوئینه، این سنجق 800 ، 202 سکنه داشت که 200 ، 101 تن از آنان اهل سنّت، 600 ، 50 تن شیعه، 879 ، 37 تن ارمنی، 681 ، 12 تن یونانی و 400 تن یهودی بودند، در حالی که شهر توقات 890 ، 29 تن سکنه داشت: 500 ، 17 اهل سنّت و 450 ، 10 ارمنی. این سنجق با اضافه شدن قضای پنجم (قضای رشادیّه در شرق) به آن در 1336، توسعه پیدا کرد، سپس توقات تحت حکومت جمهوری به ولایت ارتقا یافت.ایل فعلی، با مساحت 958 ، 9 کیلومتر مربع و جمعیت 251 ، 719 در 1369ش/ 1990، همان حدود و ثغور را حفظ کرده است. با اضافه شدن آرتووا و تورحال در 1323ش/ 1944 و آلموس در 1333ش/ 1954 به این استان، تعداد شهرستانها یا ایلچههای آن به هشت رسید. سپس در 1369ش/ 1990، چهار ایلچة دیگر به آن اضافه شد که عبارت بودند از: یشیلیورت (سابقاً آراباجی موسی)، باشچِفْتْلِک، پازار، و سولوسرای (بازن آن را به عنوان نمونهای از ترقی تدریجیِ موقعیت شهری ارائه کرده است). فعالیت اصلی اقتصادی هنوز کشاورزی است که در 1369 ش/1990، 75% جمعیت فعال به آن اشتغال داشتند اما کشاورزی آن امروزی شده و تولیدات آن بالاتر از میانگین ملی است، از جمله 000 ، 250 تُن ذرت و 000 ، 750 تن چغندرقند که در کارخانة تصفیة قند تورحال (تأسیس در 1313ش/ 1934) تصفیه شده است. بخش صنایع غذایی نقش اصلی را در عرصة همچنان محدود فعالیتهای صنعتی ایفا میکند. از جمله این تولیدات، آبهای معدنی نیکسار است که در سراسر ترکیه به فروش میرسد. آبهای گرم و سولفوردار چرمیک ، در نزدیکی سولوسرای، چشمة آب معدنی کوچکی به وجود آوردهاند. توقات که در موقعیتی برتر از شهرهای متوسط تورحال (جمعیت 384 ، 68 تن در 1369ش/ 1990)، زیله (090 ، 46 تن)، نیکسار (201 ، 35 تن) و اربعه (554 ، 33 تن) قرار دارد، با افزودن فعالیتهای تولیدی جدید به فعالیتِ سنّتیِ تولیدِ پارچههای کتانی رنگی، کارکردهای خود را به عنوان مرکز اداری و تجاری ایل قوّت بخشیده است. جمعیت توقات در 1369 ش/1990 به 058 ، 83 تن رسید. شهر ضمن گسترش به سمت درة یشیلایرماق در شمال، میراث معماری و شهری جالب توجهی را حفظ کرده است که علاوه بر بناهای مذکور، شامل خانههای سنّتی متعدد متعلق به قرن سیزدهم/ نوزدهم میشود که برخی از آنها مرمت شدهاند.منابع: [ ابنبیبی، اخبار سلاجقة روم ، چاپ محمدجواد مشکور، تهران 1350ش؛ اولیا چلبی، ج5، ص54ـ71 ] ؛ مصطفیبن عبداللّه حاجیخلیفه، جهاننما ، استانبول 1145/ 1732؛ [ یاقوت حموی ] ؛M. Akok, "Tokat íehri'nin eski evleri", Y ll k Ara ít rmalar Dergisi , (1958); M. Bazin, "L'urbanisation des campagnes en Turquie: l'exemple de Sulusaray (dإpartement de Tokat)", Annales de gإographie , no. 575 (1994), 41-56; M. Bazin, M. de Gandillac and B. Pierrel, Sulusaray ) Turquie ) . Analyse de l'habitat et projets , Nancy 1993; E. Borإ, Correspondance d'un voyage en Orient , Paris 1840, I, 333; A. Borie, P. Pinon and S. Yerasimos, "Tokat: essai sur l'architecture domestique et la forme urbaine", Anatolia Moderna / Yeni Anadolu , I (1991), 237-273; H. ´al, Tokat evleri , Ankara 1988; H.T. ´inliog §lu, Osmanl lar zaman nda Tokat , Tokat 1973; idem, Tokat cog §rafyas , Tokat 1969; V. Cuinet, La Turquie d'Asie , I, Paris 1891, 703-737; A. Duprإ, Voyage en Perse fait dans les annإes 1807, 1808 et 1809 en traversant la Natolie et la Mإsopotamie , Paris 1819, I, 45; A. Gabriel, Monuments turcs d'Anatolie , II: Amasya-Tokat-Sivas , Paris 1934; V. Hخhfeld, Anatolische Kleinstجdte , Erlangen 1977; I A , s.v. "Tokat" (by M. Tayyib Gخkbilgin); B. de Khitrowo, "Pةlerinage du marchand Basil", in Itinإraires russes en Orient , Geneva 1889, 244-245; B. عzcan, "Sulusaray- Sebastopolis antik kenti", in I. Mدze kurtarma kaz lar semineri , Ankara 1990, 261-207; T. عzgدµ, Ma íat Hخyدk kaz lar ve µevresindeki ara ít rmalar , I, Ankara 1978, II, Bog §azkخy'دn kuzeydog §usunda Hitit merkezi , Ankara 1982; William Ramsay, The historical geography of Asia Minor , London 1890; Vivien de St.- Martin, Mإmoire sur l'Armإnie , I, 188; F. Taeschner, Das anatolische Wegennetz , Leipzig 1924, I, 212, II, 19; J.-B. Tavernier, Les six voyages en Turquie et en Perse , Paris 1981, I, 51-57; J. Pitton de Tournefort, Voyage d'un botaniste , Paris 1982, II, 281-287; Tدrk tarihinde ve kدltدrدnde Tokat sempozyumu, 2-6 Temmuz 1986 , Ankara 1987; H. J. Van Lennep, Travels in little - known parts of Asia Minor, with illustrations of Biblical literature and researches in archaeology , London 1870, I, 145-158; Yurt ansiklopedisi , Istanbul 1982-1984, X , 7064-7168, s.v. "Tokat".
