اَلتَّوسُّل اِلی التَّرَسُّل ، کتابی ادبی و تاریخی به فارسی، مشتمل بر مجموعه‌ای از منشآت بهاءالدینِ بغدادی * . وی ــ که در قرن ششم می‌زیست ــ به کاتب و کاتب بغدادی نیز شهرت داشت (جوینی، ج 2، ص 23، 28) و منشی علاءالدین تکش خوارزمشاه (حک : 568ـ596) بود.التّوسل الی الترسّل به رسالات بهایی هم معروف بوده است (سعدالدین وراوینی، ص 4) و خود مصنّف آن را جمع‌آوری (بهاءالدین‌بغدادی، ص 5) و به نام بهاءالدین وزیر موشح کرده است ( رجوع کنید به همان، ص 6ـ7). کتاب از دیدگاه ادبی، بخصوص تطور نثر فارسی، اهمیت دارد و نمونة انشای فارسی قرن ششم است. از دیدگاه تاریخی نیز به‌سبب اشتمال‌بر وقایع دورة خوارزمشاهیان و معاصران آنان، از جمله غوریان و اتابکان آذربایجان، و حالات و رفتار مردم و بزرگان آن دوره شایان توجه است.التوسّل مشتمل است بر دیباچه، دو فصل مقدمه مانند، و سه قسم. دیباچه با حمد و ستایش خدا و پیامبر اکرم صلی‌اللّه علیه‌وآله‌وسلم و خاندان و اصحاب او آغاز می‌گردد و سبب تألیف کتاب در آن ذکر می‌شود. فصل اول (ص6ـ9) در مدح بهاءالدین وزیر و فصل دوم (ص 9ـ12) در شیوة انشانویسی و سبکهای مختلف نویسندگان و سبک گزیدة مؤلف است. قسم اول (ص 12ـ144) مشتمل است بر فرمانها و منشورهای دیوانی و عهدنامه‌ها و فتحنامه‌ها؛ قسم دوم (ص 145ـ201) در بر دارندة چهارده نامه است که از دیوان انشا به ملوک و امیران نوشته شده است؛ قسم سوم (ص 202ـ301) شامل اخوانیاتِ مؤلف است. مؤلف در ادامة قسم سوم (ص301ـ313)، دوازده نمونه از عنوانهایی را آورده است که برای «مطلع نامه و مشرع سخن و تشبیب» مناسب می‌نماید (ص 301، پانویس7). کتاب با دو قصیده از مؤلف، یکی فارسی و دیگری عربی، در مدح بهاءالدین وزیر پایان یافته است (ص314ـ322).التّوسّل به سبک فنی نگارش یافته و واژه‌های عربی در آن به حدود شصت و گاهی هشتاد درصد فزونی یافته است (بهار، ج 2، ص 379). به نوشتة محمد عوفی (ج 1، ص 139) از قدما، «نثری مصنوع و دلگشای و نظمی مطبوع و جان‌افزای» دارد. از معاصران نیز، ذبیح‌اللّه صفا (ج 2، ص 974) آن را « از سرمشقهای مشهور مترسّلین و بلغای زمان» دانسته است. در التّوسّل ، ترادف و موازنه و سجع و اطناب فراوان است و حتی در قسمتهایی که به زبان ساده نگارش یافته، دارای ویژگیهای نثر فنی است. به‌نوشتة ملک‌الشعرای بهار، این کتاب از حیث پختگی انشا و استواری نثر و رعایت قواعد دستوری بی‌مانند است (همانجا)، اما جمله‌بندی معمول فارسی در این کتاب دگرگون شده است تا آنجا که گاه حذف افعال بدون قرینه و همچنین اطنابهای ممل و بندرت عبارتهای کم‌محتوا نیز در آن دیده می‌شود که از این حیث باید آن را مقدمة فساد نثر فارسی دانست (بهار، ج2، ص380؛ برای نمونه رجوع کنید به بهاءالدین بغدادی، ص 171ـ172). البته نامه‌هایی هم در آن هست که نثری پاکیزه‌تر دارد و مثالها و واژه‌های فارسی در آن دیده می‌شود، و چنین می‌نماید که بهاءالدین وقتی مجبور به رعایت قیدوبندهای رسمی نبوده، دست‌کم در نامه‌های دوستانه‌اش، آداب و رسوم نامه‌نگاری درباری و عنوانهایی را که در آن زمان رایج بوده، رعایت نمی‌کرده است (بهار، ج2، ص 381). ازینرو، کتاب در بخشهایی که بدون محدودیتهای یاد شده نگارش یافته، از زیبایی و درستی عبارتها برخوردار است و واژه‌ها و تعبیرهای فارسی در آن فزونی دارد (برای نمونه رجوع کنید به ص 324ـ325). التّوسّل اشعاری به فارسی و عربی نیز دارد و بعضی مکتوبهای آن با اشعار فارسی و عربی خود مصنّف آغاز شده است (برای نمونه رجوع کنید به ص 323ـ 324).التّوسّل را احمد بهمنیار * تصحیح و برای نخستین بار در 1315ش منتشر کرده است.منابع: محمدبن‌مؤید بهاءالدین بغدادی، التّوسّل‌الی‌التّرسّل ، چاپ احمد بهمنیار، تهران 1315ش؛ محمدتقی بهار، سبک‌شناسی ، تهران 1355ـ 1356ش؛ جوینی؛ سعدالدین وراوینی، کتاب مرزبان‌نامه ، چاپ محمدبن عبدالوهاب قزوینی، چاپ افست تهران 1337ش؛ ذبیح‌اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران ، ج2، تهران 1363ش؛ عوفی.
