تورکُپولی (یا تورکپلها) ، عنوان سربازانِ مزدورِ پیشتر مسلمان و سپس مسیحیشدة ترکتبار [ که مسیحیت آنان تشریفاتی ( رجوع کنید به مایر، ص 197) و احتمالاً به منظور ورود در خدمت مسیحیان و دریافت مزد بوده است ] ، در سپاه روم شرقی و امپراتوری لاتینی قسطنطنیه (1204ـ1261/ 600ـ 659) ] . این افراد در مناطق بالکان، خاورمیانه، قبرس و رودس از اواخر قرن پنجم/ یازدهم به بعد، بویژه اواخر قرن ششم/ دوازدهم و قرون هفتم و هشتم/ سیزدهم و چهاردهم، خدمت میکردند (برای ریشهیابی رجوع کنید به آمانتس ، ص325ـ326؛ دیامنت ، ص183ـ 204). دانشمندان یونانی گاه به اشتباه آنان را به نهاد قدیمی عثمانی، به نام دِوشیرمه * (استخدام پسربچهها برای سربازی) و دستههای ینیچری * نسبت دادهاند که نیاکان آنان سربازان مزدور ایرانی (مثلاً سلجوق و ترکمن [ ؟ ] ) مشغول خدمت در روم شرقی بودند (پاخیمرس ، چاپ بن، ج 2، ص 523 ـ 524). وقایعنگاران صلیبی اعقاب بعدی آنها را تورکپولهایی میدانند که یا نزد ترکان پرورش مییافتند یا مادرشان مسیحی و پدرشان ترک بود (ریموند آگیلری ، ص 246) و یا کافرانی بودند که به نامهای مسیحی خوانده میشدند و پدری ترک و مادری یونانی داشتند (آلبر اکسی ، ص 380).قدیمترین کاربرد این اصطلاح در سندی از رومشرقی مشاهده میشود، که در آن به راهب آتنی، سرجیوس توروکوپولوس (475/1082) که احتمالاً پیشتر مسلمان بوده، اشاره شده است. یقیناً مشهورترین تورکپول رومشرقی تتیکیوس (1078ـ1099 یا 1103) بود که بنا بر نظر آنّاکومننا ( رجوع کنید به اسکولاتوس ، ص287ـ292) به امپراتور آلکسیوس اول کومننوس خدمت میکرد و در مقابل نورمانها، سلجوقیان روم، پچنگها * ، قپچاقها و شهسوارانِ اولین جنگ صلیبی جنگید و به مقام بلندی رسید، اما سرانجام در 491/1098 از محاصرة انطاکیه * دست کشید و بدینترتیب رومشرقی فرصت گرانبهای تصرف دوبارة انطاکیه را از دست داد ( رجوع کنید به فرانس ، ص 137ـ 147؛ ساویدس ، 1991ـ1992، ص235ـ 238). حتی پس از آن، آلکسیوس اول از تورکپولها در مقابل سلجوقیان استفاده کرد و نیز دستههای تورکپول بیشتری را به خدمت صلیبیان گماشت (آنّاکومننا، ج 3، ص 12؛ آلبر اکسی، ص 575 به بعد).شرح مفصّلی از تورکپولهایی که در خدمت رومشرقی بودند در آثار گئورک پاخیمرس و نیکفوروس گرگوراس به چشم میخورد. گزارش گرگوراس (چاپ بن، ج1، ص229) حاکی از آن است که اعقاب تورکپول سلطان سلجوقی روم، کیکاووس دوم ( رجوع کنید به کیکاووس * )،در خدمت فرمانروایان سلسلة پالایولوگوس ، میخائیل هشتم (657 یا 659ـ681/ 1259 یا 1261ـ1282) و آندرونیکوس دوم ، در مقابل مهاجمان کاتالونیایی و حاکمان نیمهمستقل تِسالی * / تِسالیه به شهرت رسیدند (ح 666ـ 678 تا 730ـ734/ 1268ـ1279 تا 1330ـ 1334). تورکپولها در جنگ یونانی ـ رومی که در 661ـ662/ 1263ـ1264 در موره * / مورئا رخ داد، به سود رومیان شرکت کردند. در اواخر قرن هفتم/ سیزدهم، تورکپولها در مرکز و شمالغربی مقدونیة یونان، در منطقة رودخانة واردار مستقر شدند ( رجوع کنید به زاخاریادو ، ص62ـ74؛ وریونیس ، ص 441ـ 442). هنگامیکه در اوایل قرن هشتم/ چهاردهم تعدادی از آنها در بخش غربی تراکیا/ تراکیه در رشتهکوه رودوپ ساکن شدند، در لشکرکشیهای کاتالونیا به روم شرقی شرکت کردند؛ سپس از مهاجمان غارتگر جدا شدند و نهایتاً بخشی از آنان به سوی صربستان حرکت کردند. در طرابزون کتیبهای به تاریخ یهودی 6841 (704 تا 706/ 1305ـ1306) از گئورگیوس ترکوپولوس نام برده است ( رجوع کنید به بریر و وینفیلد ، ج1، ص228، پانویس 354، که اشتباه ف. اوسپنسکی را در ذکر تاریخ 559 ـ600 / 1203ـ1204 یا 607ـ 608/1210ـ1211 تصحیح کردهاند).در طول جنگهای صلیبی بسیاری از تورکپولها با مسیحیت شرق (قرنهای ششم و هفتم/ دوازدهم و سیزدهم) همراهی کردند؛ هم به عنوان دستههای جنگجو در مقابل مسلمانان (برای نمونه در جنگ پنجم صلیبی، از 614ـ 618/ 1217ـ 1221، هنگامی که اوگ اوّل لوزینی قبرسی ــ از خاندان لوزینیان ــ آنان را اعزام کرد، و آنان توانستند جایگاه برجستهای در سپاه صلیبیان کسب کنند)، هم در خدمت رستههای نظامی (ابنمُنْقِذ، ص 50 ـ 51؛ برای منابع دیگر رجوع کنید بهساویدس، 1993، ص 123ـ 124، 126ـ130؛ ) فرهنگ بیزانس آکسفورد ( ، ذیل مادّه). ژان ریشار بر این نکته تأکید کرده است که در مشرق، تورکپولها به تقلید از تورکپولهای رومشرقی به کار گرفته میشدند (1977، ص 7ـ 8؛ همو، 1979، ص 140؛ همو، 1986).به دنبال چهارمین جنگ صلیبی از 600/1204 تورکپولها به منظور تقویت سپاهیان امپراتوری روم وارد رومانی و قسطنطنیه شدند، همچنین در جنگ بعدی با بلغارها شرکت کردند ( رجوع کنید بهویلاردوئن ، ج 2، بندهای 136، 438). در قبرس * تورکپولها از قرن ششم/ دوازدهم به بعد در خدمت روم بودند، گیِ اول لوزینی، پس از برانداختن حکومت روم شرقی اقطاعاتی میان جنگجویان مزدور بلندمرتبة تورکپول که به ریاست تورکپولی بزرگ حفاظت از جزیره را به دست گرفتند، تقسیم کرد. از آن پس در منابع لاتین ( رجوع کنید به هیل، ج 2، ص 40، 54؛ ادبوری ، ص 17، 122؛ پاپادوپولوس ، ص765، در بارة وضعیت اجتماعی آنان) این عنوان با عنوان کمانداران سبک اسلحه (به صورت نیروی شهربان) یکی شد. از قرن هشتم/ چهاردهم به بعد و در اواخر دورههای فرانکی و ونیزی در سدة نهم و دهم/ پانزدهم و شانزدهم به عنوان یک نیروی نظامی جذب اقوام محلی شدند و از آن هنگام در منابع یونانی چون آثار لئونتیوس ماخائراس و گئورگ بوسترونیوس با عناوین تورکپولی، تورکپولیردس ، تورکپولیزای و غیره مطرح میشوند ( رجوع کنید بههیل، ج 2، ص 773ـ774، با نموداری از مواردی که نام کسانی به جاهایی داده شده است، همچنین مناسبات سیاسی با امیران تکّه/ پامفولیا، حمید و قرهمان، نیز ممالیک مصر؛ دیگر موارد نامگذاری در نوشتة ادبوری، ص 169ـ170، 173، 175؛ ساویدس، 1993، ص 135ـ136؛ پروزوپوگرافی ، جزوة 12، ش 29098، 29176ـ29184).سرانجام در رودس تورکپولها در فتح جزیره به دست شهسواران مهماننواز میان سالهای 706 تا 710/ 1306ـ 1310 شرکت کردند (رُدُس و ساویدس، ص 220، 227ـ 229، با پانویس 142). بنابراین، واژة تورکپُلیری/ تورکوپللری (سوارهنظام سبک اسلحه) به طور وسیع به شهسوارانی اطلاق میشد که وظیفة پاسداری سواحل جزیره و نگهبانی از جمعیتهای ساحلنشین را به عهده داشتند ( رجوع کنید به لوترل ، ش 1، ص278، 283؛ کلیاس ، ص33، 37؛ تسیرپانلس ، 1991، ص 276، پانویسهای 8 ـ 9؛ همو، 1995، ص 192، 629 ـ 630، 739ـ740، با اسناد لاتین از مرکز اسناد مالت).منابع: [ ابن منقذ، کتاب الاعتبار ، چاپ فیلیپ حتی، پرینستون 1930؛ هانس ابرهارد مایر، جنگهای صلیبی ، ترجمة عبدالحسین شاهکار، شیراز 1371ش ] ؛Albert of Aix, "Liber Christianae Expeditionis pro Ereptione,Emundatione et Restitutione Sanctae Hierosolymitanae Ecclesiae", in RHC , Occid ., IV ; C.Amantos, in Hellenika , VI (1933); Anna Comnena, Alexiad , ed. Leib, in Collection Byzantine de l'Association Guillaume Budإ , Paris 1937-1945; A. Bryer and D. Winfield, Byzantine monuments and topography of the Pontos , Washing ton 1985; H.Diament, "Can toponomastics explain the origins of the Crusader French lexemes Poulain and Turcople?", Names. Journal of the American Name Society , XXV (1977); P. Edbury, The kingdom of Cyprus and the crusades, 1191-1374 , Cambridge 1991; J. France,"The departure of Tatikios from the crusading army", Bull etin of the Inst itute of Historical Research , XlIV (1971); Sir George Hill, A history of Cyprus , repr. Cambridge 1972; E. Kollias, The city of Rhodes and the palace of the Grand Master , Athens 1988; A. Luttrell , Hospitallers in Cyprus, Rhodes, Greece and the West, 1291-1440 , London 1978; G. Moravcsik, Byzantinoturcica , 3 Leiden 1983, 327-328; The Oxford dictionary of Byzantium , ed. Alexander P. Kazhdan et al ., Oxford 1991, s.v. "Tourkopouloi" (by Elizabeth A. Zachariadou); Th. Papadopoullos, in History of Cyprus (in Greek), IV/L , Nicosia 1995; Prosopogr. Lexikon der Palaiologenzeit , fasc. XII , Vienna 1994; Raymund of Aguilers, " Historia Francorum qui ceperunt Jerusalem", in RHC , Occid , III ; Jean Richard The Latin kingdom of Jerusalem , Amsterdam1979; idem, La Papautإ et les missions d'Orient au Moyen Age, 13 e -15 e s. , Rome 1977; idem, "Les turcoples au service des royaumes de Jإrusalem et de Chypre: musulmans convertis ou chrإtiens orientaux?", REI , LIV (1986), 259-270; Rodos and A. Savvides, in Byzantinos Domos , II (1988); A. Savvides, "Late Byzantine and western historiographers on Turkish mercenaries in Greek and Latin armies: the Turcoples/Tourkopouloi", in The making of Byzantine history. Studies dedicated to Donald M. Nicol , ed. R. Beaton and Ch. Rouechإ, Variorum, Aldershot 1993, 122-136; idem "Taticius the Turcople", Jnal. Or. Afr. Stud., III . IV (1991-1992); idem, The Turks and Byzantium, I , Pre-Ottoman tribes in Asia and the Balkans (in Greek), Athens 1996, 152-155, 220- 221; B. Skoulatos, Personnages byzantins de l'Alexiade , Louvain 1980; Z.Tsirpanles, Rhodes and South Sporades... 14th-16th centuries (in Greek), Rhodes 1991; idem, Unpublished documents on Rhodes and the South Sporades, 1421-53 (in Greek), Rhodes 1995; Geoffroi de Villehardouin, La Conquete de Constantinople , ed. Faral, II , Paris repr. 1963; S. Vryonis, The decline of medieval Hellenism in Asia Minor , Berkeley 1971; E. Zachariadou, in Makedonika , VI (1964-1965), 62-74.
