توحید مفضَّل ، کتابی در خداشناسی منسوب به امام صادق علیه السلام . برای این کتاب اسامی دیگری نیز ذکر کرده اند. نجاشی آن را « کتاب فَکِّر: کتابٌ فی بدء الخلق و الحثّ علی الاعتبار » نامیده است (ص ۴۱۶)، شاید به این دلیل که در آن عبارت «فکّر یا مفضّل » تکرار شده است (آقابزرگ طهرانی ، ۱۴۰۳، ج ۱۶، ص ۳۰۰). بعضی هم آن را کنزالحقائق و المعارف نامیده اند ( رجوع کنید به همان ، ج ۴، ص ۴۸۲).در اینکه این کتاب نوشتة خود امام صادق علیه السلام نیست ، اختلافی وجود ندارد بلکه بحث در این است که آیا امام علیه السلام ، آن را بر مفضّل املا فرموده اند یا اینکه اثر خود مفضّل است که به امام نسبت داده است . بر فرض صحت املا، این سؤال مطرح است که آیا متن فعلی همان توحید مفضّل است یا نه . غالب علمای شیعه ، مفضَّل بن عمر جُعْفی را صحابی خاص امام صادق و امام کاظم علیهماالسلام دانسته اند ( رجوع کنید به کلینی ، ج ۲، ص ۹۲، حدیث ۱۶؛ مفید، ج ۲، ص ۲۰۸؛ طوسی ، ص ۲۱۰؛ ابن شهر آشوب ، ج ۴، ص ۲۱۹) و برخی از آنان ، ضمن اقامة دلیل در رد آرای تضعیف کنندگان ، به تأیید و توثیق وی پرداخته ( رجوع کنید به مامقانی ، ج ۳، بخش ۱، ص ۲۳۸ـ ۲۴۲) و گفته اند که این کتاب املای امام صادق علیه السلام بر اوست (ابن طاووس ، ۱۴۱۷، ص ۵۰؛ تُستَری ، ج ۱۴، ص ۱۴۳ـ۱۴۴). حتی بعضی تصریح کرده اند که اِهلیلَجه * ، اثر دیگر منسوب به امام صادق علیه السلام در خداشناسی ، را خود امام نوشته و سپس متن دستخط خود را در اختیار مفضّل گذاشته اند ولی توحید مفضّل املای امام بر مفضّل است (آقابزرگ طهرانی ، همانجا). برخی علمای رجال ، مانند نجاشی (ص ۴۱۶)، این اثر را به مفضّل نسبت داده و اشاره کرده اند که به آثار وی چندان اعتنایی نیست و حتی برخی وی را از غالیانِ خطّابی شمرده اند.در بارة سبب املای توحید مفضّل ، در روایتی از محمدبن سِنان به نقل از مفضّل چنین آمده است که مفضّل پس از شکست در مناظره ای با ابن ابی العوجاء زندیق ، نزد امام صادق علیه السلام رفت و امام طی چهار روز و در چهار جلسه ، یک دوره مباحث توحید و خداشناسی را به او تعلیم داد و از وی خواست که آن را بنویسد ( رجوع کنید به مجلسی ، ج ۳،ص ۵۷ ـ۱۵۱). برخی ، ازجمله تستری ، نیز این را صرفاً مناسبت و شأن املا دانسته اند و هدف اصلی از املا را تعلیم روش مجاب کردن زنادقة آن عصر، همچون ابن مُقَفّع ، ابوشاکر دیصانی و عبدالملک بصری و بویژه ابن ابی العوجاء ذکر کرده اند (مفضّل بن عمر، مقدمه ، ص ۱۳ـ ۱۴).توحید مفضّل از چهار مجلس تشکیل شده که در هر یک حکمتهای بخشی از نظام خلقت بیان گردیده است . مجلس اول با اشاره به ابدی و ازلی بودن خداوند و درماندگی شکاکان و کافران و ملحدان از درک حکمت و تدبیر به کار رفته در آفرینش ، به مباحثی چون دلالت نظم موجود در عالم بر آفریننده ای حکیم و نیز بیان برخی حکمتهای موجود در آفرینش انسان و اعضا و جوارح او می پردازد. مجلس دوم ، برخی اسرار خلقت حیوانات زمینی و دریایی را بیان می کند و در مجلس سوم از اسرار و حِکَم کائنات و آفرینش آسمان و زمین و عوارض طبیعی سخن می رود. مجلس چهارم به بیان حکمت مصائب و سختیها و نیز مرگ و فنا اختصاص دارد ( رجوع کنید به مجلسی ، همانجا).
نام توحید مفضّل در فهرست کتابهای سیدبن طاووس آمده است ( رجوع کنید به کولبرگ ، ص ۳۶۱ـ۳۶۲) و بنا بر توضیحات وی (۱۴۰۹، ص ۹۱)، آن کتاب ، ظاهراً همین است که در دسترس ماست . تاکنون هیچیک از علما وقوع تغییر و تحریفی را در متن این کتاب گزارش نکرده است و کسی مدعی نشده که توحید مفضّل کنونی غیر از آن است که مفضّل بن عمر جعفی از قول امام صادق علیه السلام روایت نموده است ، بلکه سیرة آنان در نقل و ترجمه و شرح این اثر، نشان از اعتقاد به عدم تحریف و تغییر دارد. البته آقابزرگ طهرانی در الذریعه (ج ۴، ص ۴۸۲ـ ۴۸۳) به این نکته اشاره کرده که ظاهراً بخش دیگر توحید مفضّل ، در بیان احوال ملکوت اعلا را، که در دورة سیدبن طاووس شهرت و تداول چندانی نداشته ( رجوع کنید به ابن طاووس ، ۱۴۰۹، همانجا)، شخصی به نام سیدمیرزاابوالقاسم ذهبی ، معاصر آقابزرگ ، یافته و تماماً در کتاب خود به نام تباشیرالحکمه آورده است . به سبب اهمیت خاص توحید مفضّل نزد علمای تشیع ، کسانی چون سیدبن طاووس (همانجا)، همراه داشتن آن را در سفر و مطالعه و تفکر در بارة آن را توصیه و بر آن تأکید نموده اند. مجلسی آن را ترجمه و شرح کرده و در بحارالانوار (ج ۳، ص ۵۷ ـ۱۵۱) نیز آورده است . علاوه بر او علمای دیگری نیز تاکنون به ترجمه و شرح و تحقیق در بارة توحید مفضّل پرداخته اند و حتی برخی ترجمة فارسی آن را به نظم کشیده اند. ظاهراً اولین ترجمة فارسی این اثر را شیخ فخرالدین ترکستانی که مقیم قم بوده ، در ۱۰۶۵ به انجام رسانده است (آقابزرگ طهرانی ، ۱۴۰۳، ج ۴، ص ۹۱، ۴۸۸؛ فکرت ، ص ۱۵۰؛ حسینی اِشکَوَری ، ج ۱، ص ۱۳۱).
نسخه های خطی متعددی از توحید مفضّل به جا مانده است که برخی از آنها در ایران (در کتابخانه هایی چون آستان قدس رضوی ، ملی و آیت اللّه مرعشی نجفی ) و برخی دیگر در خارج از ایران (از جمله در عراق ) نگهداری می شوند ( رجوع کنید بهحسینی اشکوری ، ج ۱، ص ۱۴۴؛ فکرت ، همانجا). آقابزرگ طهرانی ، بعضی از این نسخ را دیده است ( رجوع کنید به ۱۴۰۳، ج ۴، ص ۹۱). ظاهراً قدیمترین نسخة خطی این اثر، متعلق به ۱۰۵۶ و به خط عبدالرزاق جیلانی است که در کتابخانة آیت اللّه گلپایگانی در قم نگهداری می شود ( رجوع کنید به عرب زاده ، ص ۱۹۷). ترجمة مجلسی از این کتاب که در ۱۰۹۴ به انجام رسیده بود، برای نخستین بار در ۱۲۸۷ در ایران به چاپ رسید. از آن پس تاکنون ، متن و ترجمه ها و شروح متعددی از توحید مفضّل در ایران و عراق و مصر چاپ شده است ( رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ج ۴، ۱۴۰۳، ص ۹۱، ۴۸۲ـ ۴۸۳؛ همو، ۱۳۷۳ ش ، ج ۲، ص ۱۶۷؛ فاضل ، ج ۳، ص ۱۵۱۵).
منابع : محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛ همو، مصنفات شیعه : ترجمه و تلخیص الذریعة الی تصانیف الشیعة ، ج ۲، به اهتمام محمد آصف فکرت ، مشهد ۱۳۷۳ ش ؛ ابن شهرآشوب ، مناقب آل ابی طالب ، چاپ هاشم رسولی محلاتی ، قم ] بی تا. [ ؛ ابن طاووس ، الامان من اخطار الاسفار و الازمان ، قم ۱۴۰۹؛ همو، کشف المحجة لثمرة المهجة ، چاپ محمد حسون ، قم ۱۳۷۵ ش ؛ عبداللّه انوار، فهرست نسخ خطی کتابخانة ملی ، تهران ۱۳۴۳ـ ۱۳۵۸ ش ؛ محمدتقی تستری ، قاموس الرجال ، تهران ۱۳۷۹ـ۱۳۹۱، ج ۱۲ـ۱۴: ملحقات ، تهران : مکتبة الصدر ، ] بی تا. [ ؛ احمد حسینی اشکوری ، فهرست نسخه های خطی کتابخانة عمومی حضرت آیة اللّه العظمی مرعشی نجفی مدّظلّه العالی ، قم ۱۳۵۴ـ۱۳۷۶ ش ؛ محمدبن حسن طوسی ، کتاب الغیبة ، تهران ?] ۱۳۹۸ [ ؛ ابوالفضل عرب زاده ، فهرست نسخه های خطی کتابخانة آیة اللّه العظمی گلپایگانی ( قدس سره )، قم ۱۳۷۸ ش ؛ محمود فاضل ، فهرست نسخه های خطی کتابخانة جامع گوهرشاد مشهد ، مشهد ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ ش ؛ محمد آصف فکرت ، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی ، مشهد ۱۳۶۹ ش ؛ اتان کولبرگ ، کتابخانة ابن طاووس و احوال و آثار او ، ترجمة علی قرائی و رسول جعفریان ، قم ۱۳۷۱ ش ؛ کلینی ؛ عبداللّه مامقانی ، تنقیح المقال فی علم الرجال ، چاپ سنگی نجف ۱۳۴۹ـ۱۳۵۲؛ مجلسی ؛ مفضّل بن عمر، توحید مفضّل ، ترجمة محمدباقر مجلسی ، چاپ باقر بیدهندی ، تهران ۱۳۷۹ ش ؛ محمدبن محمد مفید، الارشاد فی معرفة حجج اللّه علی العباد ، با ترجمه و شرح هاشم رسولی محلاتی ، تهران ?] ۱۳۴۶ ش [ ؛ احمدبن علی نجاشی ، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی ، چاپ موسی شبیری زنجانی ، قم ۱۴۰۷.
/ پرویز سلمانی /