توحید شیرازی ، میرزااسماعیل ، خوشنویس و شاعر قرن سیزدهم، در 1246 در شیراز به دنیا آمد (داور شیرازی،ص 124؛ عشرت، ص 369). تا هجدهسالگی علوم و فنون ادبی را نزد پدرش، وصال شیرازی * ، فرا گرفت و پس از مرگ وی، نزد برادرش،وقار،تحصیلات خود را تمامکرد (ماهیارنوابی،ص178).توحید در جوانی به همراه برادرانش، وقار و فرهنگ، به تهران سفر کرد و در همین سفر با رضاقلیخان هدایت (متوفی 1288) دیدار کرد (هدایت، ج2، بخش1، ص186) و پس از چندی با حسامالسلطنه (متوفی 1299) به شیراز بازگشت (ماهیار نوابی، همانجا).توحید در نوشتن انواع خط توانایی خاصی داشت و خط نسخ و ثلث را از معاصران خویش نیکوتر مینوشت (دیوانبیگی، ص 347؛ داور شیرازی، ص 123). قرآنهای بسیاری به خط وی باقی است که برخی از آنها را با قلمهای بسیار ریز بر پوست آهو نوشتهاست و برخیدیگر به چندین خط است. او در ریزنویسی به اندازهای مهارت داشت که سورة توحید را بر دانة برنجی نوشت؛ هنوز برنجهایی را که او بر روی آنها خط نگاشته، میتوان یافت. وی همچنین سهدوره مثنوی برای مستوفیالممالک، حسامالسلطنه و حاجی معتمدالدوله نوشته است (ماهیار نوابی، ص 179). تعدادی از آثار خوشنویسی وی در خانوادة وصال موجود است (داور شیرازی، ص 124). بیانی قرآنی به خط وی در کتابخانة سلطنتی دیده است (ج 4، ص 36).توحید از شاعران توانای عهد خویش بود، قصیده را نیکو میسرود و در غزلسرایی پیرو حافظوسعدی بود (توحید شیرازی، ص 17، 33، 47؛ فرصت شیرازی، ص 125ـ126؛ عشرت، همانجا). به نوشتة آقابزرگ طهرانی (ج 9، قسم1، ص 180) و داور شیرازی (همانجا)، یزدانی، برادر توحید، اشعار پراکندة وی را، مشتمل بر انواع قصیده و غزل و ترکیببند و مسمّط، جمع کرده است که حدود 500 ، 2 بیت است (قس ماهیار نوابی، ص 180 که گرد آورندة اشعار او را روحانی پسر یزدانی و برادرزادة شاعر و آن را حاوی حدود 1175 بیت دانسته است).توحید در 26 ربیعالثانی 1286 در چهل سالگی بر اثر وبا ــ که در شیراز شیوع یافته بود ــ درگذشت و در حرم احمدبن موسی (معروف به شاهچراغ) دفن شد (فرصت شیرازی، ص 126؛ مدرس تبریزی، ج 1، ص 355).منابع: محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی، بیروت 1403/1983؛ مهدی بیانی، احوال و آثار خوشنویسان ، چاپ حسین محبوبی اردکانی، تهران 1358ش؛ اسماعیلبن محمد شفیع توحید شیرازی، دیوان ، نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، مجموعة حکمت، ش 80 ؛ مفیدبن محمدنبی داور شیرازی، تذکرة مرآت الفصاحة: شرححال و نمونة اشعار شاعرانفارس ،چاپ محمودطاووسی،شیراز1371ش؛ احمدعلی دیوانبیگی، حدیقةالشعراء ، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران 1364ـ 1366ش؛ محمدشفیع عشرت، «توحید شیرازی»، ارمغان ، سال 15، ش5 (مرداد 1313)؛ محمدنصیربن جعفر فرصت شیرازی، تذکرهی شعرای دارالعلم شیراز ، چاپ منصور رستگار فسایی، شیراز 1375ش؛ یحیی ماهیار نوابی، خاندان وصال شیرازی ، [ تهران ] 1335ش؛ محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانةالادب ، تهران 1369ش؛ رضاقلیبن محمدهادی هدایت، مجمعالفصحا ، چاپ مظاهر مصفا، تهران 1336ـ1340ش.
