تنبیه‌الخواطر و نزهة‌النواظر ، کتابی به عربی تألیف وَرّام‌بن ابی‌فراس حلّی، فقیه و محدّث امامی قرن ششم و آغاز قرن هفتم. شیخ‌ابوالحسین ورّام‌بن ابی‌فراس‌بن حمدان مالکی نخعی در حلّه، که تا چند قرن پس از وی مرکز تشیع و فقاهت بود، به دنیا آمد. از تاریخ ولادت وی اطلاعی در دست نیست. بسیاری از شرح‌حال‌نویسان او را عرب‌نژاد و از نسل مالک‌اشتر، صحابی حضرت علی، دانسته‌اند (برای نمونه رجوع کنید به منتجب‌الدین رازی، ص 128ـ129؛ حرّعاملی، قسم 2، ص 338؛ محسن امین، ج4، ص621) ولی بنا به تحقیقات مصطفی جواد (ص84 ـ 121)، نیاکان وی از موَالیانِ کُردِ بنی‌اشتر بودند که در سال 66 همراه مختار ثقفی قیام کردند. ورّام از خاندانی بلندپایه بود که برخی از امیران از آن برخاسته بودند (حسن‌امین، ج 1، ص 249). او نیز به امیریِ لشکر رسید ولی پس از چندی از همة مناصب خود دست کشید و راه زهد و عبادت و درس و بحث را در پیش گرفت (ابن‌حجر عسقلانی، ج6، ص218؛ حسن امین، همانجا). وی در دوم محرّم 605 در حلّه وفات یافت (ابن‌اثیر، ج 12، ص 282). پیکرش را به نجف منتقل کردند و در حرم حضرت علی علیه‌السلام به خاک سپردند (حسن امین، همانجا).از استادان وی، سدیدالدین محمودبن علی حِمصی * (منتجب‌الدین رازی، ص 129؛ حرّعاملی، همانجا؛ افندی اصفهانی، ج 5، ص 282) و از مشایخ روایی وی، محمدبن محمدبن هارون معروف به ابن‌کمال بودند (افندی اصفهانی، همانجا). او همچنین از علی‌بن ابراهیم عُرَیْضی علوی حسینی روایت کرد (همانجا) و در تنبیه الخواطر (ورّام، ج 2، ص 303) به نام او تصریح کرده است.ابوعبداللّه محمدبن جعفر مشهدی، صاحب المزار ، از ورّام روایت کرده (محسن امین، ج 9، ص 202) و شهیدثانی نیز به واسطة او از ورّام روایت نموده است (حرّعاملی، همانجا؛ قس افندی اصفهانی، ج 5، ص 283ـ284).از آثار ورّام، جز تنبیه‌الخواطر ، کتابی را با عنوان مسئلة فی المواسعة و المضایقة نام برده‌اند ( رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، ج 20، ص 395).شیخ‌منتجب‌الدین رازی در الفهرست (همانجا) از او با عنوان امیر زاهد و فقیه یاد کرده و نوشته که او را در حلّه دیده است. ابن‌طاووس در برخی آثار خود، همچون الامان من اخطار الاسفار و الازمان (ص103)، تصریح کرده که ورّام جد مادری اوست. وی نوشته است که جدش تأثیر بسیاری در زندگی علمی وی داشته ( رجوع کنید به 1370،ص109) و از کسانی‌بوده‌که رفتارشان‌سرمشق دیگران است ( رجوع کنید به همو، 1377 ش، ص 156). ابن‌طاووس همچنین از ارادت ورّام به اهل‌بیت پیامبر سخن گفته است (همانجا).عنوان کتاب ورّام در منابع به صورتهای دیگر نیز آمده است، مانند تنبیه‌الخاطر و نزهة‌الناظر (مجلسی، ج 1، ص10، 22، 106)، نزهة‌الناظر و تنبیه‌الخاطر (آقابزرگ‌طهرانی، ج 12، ص 66؛ زرکلی، ج 8، ص 113)، تنبیه‌الخواطر (نوری، ج 1، ص 109؛ محسن امین، ج 3، ص 448)، تنبیه‌الخاطر (مجلسی، ج 1، ص 29، ج 85، ص 4)، نزهة‌الناظر (آقابزرگ‌طهرانی، ج20، ص 109) و تنبیه‌الخواطر و نزهة‌الناظر (حسن امین، ج 1، ص250). این کتاب به مجموعة ورّام نیز معروف است. همانطور که از عنوان کتاب و عبارت توضیحیِ «فی‌الترغیب و الترهیب والمواعظ و الزواجر»، که در برخی منابع پس از عنوان کتاب آمده (برای نمونه رجوع کنید به آقابزرگ‌طهرانی، ج 24، ص 130)، بر می‌آید، موضوع آن مواعظ و حِکَم اخلاقی است.تنبیه‌الخواطر مشتمل است بر دو جزء که هر دو با نظمی تقریبی فصل‌بندی شده‌اند. کتاب فاقد ترتیبی خاص در بیان مطالب است و به‌رغم وجود عناوین مشخص برای هر فصل، مطالب فصول وحدت موضوعی ندارد و بیشتر شبیه جُنگی است حاوی احادیث و اشعار و امثال و حکایات. جزء نخست شامل 66 عنوان مستقل است ولی مؤلف برای مطالب جزء دوم عناوینی مشخص نکرده است. در جزء اول، تأثیر احیاء علوم‌الدین * غزالی بر کتاب آشکار است به‌حدی که می‌توان این جزء را گزیده‌ای از آن کتاب دانست. ورّام در بسیاری موارد نوشته‌های غزالی را عیناً یا با اندک تغییری ذکر کرده بی‌آنکه نامی از غزالی ببرد. مضامین عمدة این جزء عبارت است از مواعظی در اخلاق عملی همچون سفارش به زهد و تهذیب اخلاق، بر شمردن صفات رذیله و شیوه‌های درمان آنها، ذکر فضائل و راه کسب آنها، مطالبی در بارة آداب معاشرت و دیگر جزئیات زندگی، فصول متعددی در بارة مرگ و حیات اخروی و وصف قیامت. در جزء دوم نیز همین مضامین تکرار شده است. از دیگر مطالب این جزء خطبه‌های پیامبر و امامان و مناظره‌های شیعیان است.به‌طور کلی رویکرد مؤلف را می‌توان اخلاق زاهدانه مبتنی بر کتاب و سنّت دانست که با وسعت نظر خاصی همراه شده؛ چنانکه در کنار احادیث و سخنان بزرگان دین، از شاهان و بزرگان ایرانی و صوفیه و اهل‌حکمت نیز سخنان و حکایاتی آورده است. اشکال کتاب، مانند بیشتر کتابهایی که مشتمل بر مجموعه‌ای از روایات اخلاقی است، بررسی نشدن مستندات است و به نوشتة حرّعاملی (همانجا)، روایات غث و سمین در آن وجود دارد. مجلسی (ج 1، ص 29)نیز در عین استفادة بسیار از این کتاب، نوشته است که در آن تفکیک لازم میان روایات صورت نگرفته و آثار امامان شیعه و اخبار اهل‌سنّت با هم آمیخته است و از همین‌رو، وی فقط روایات موثق آن را نقل می‌کند. گرچه به نظر آقابزرگ‌طهرانی (ج24، ص131) ورّام بعمد اخبار شیعی و سنّی را در آمیخته است تا عامه به کتاب رغبت کنند و هدایت شوند.در هر حال مجموعة ورّام از مراجع عمده در موضوع اخلاق بوده است و کسان بسیاری از آن روایت کرده‌اند.بنا به نوشتة میرزاعبداللّه افندی اصفهانی در ریاض‌العلماء (ج5، ص286)، از تنبیه‌الخواطر یک تحریر مختصر و یک تحریر مفصّل وجود داشته است. ابن‌طاووس نیز مواردی را به‌نقل از این کتاب در فلاح السائل و الیقین آورده که در نسخة چاپی نیست و احتمالاً براساس تحریرمفصّل کتاب‌بوده‌است (کولبرگ،ص386).نسخة متداول تنبیه‌الخواطر دو جزء در یک مجلد است که نخستین بار در 1302ـ1303 در تهران چاپ سنگی شد و پس از آن مکرر به چاپ رسید. نسخه‌ای از آن نیز در تهران با تصحیح و تعلیقات شیخ‌علی اصغر حامد چاپ شده است.ترجمة فارسی تنبیه‌الخواطر به قلم محمدرضا عطائی با عنوان مجموعة ورّام: آداب و اخلاق در اسلام در 1369 ش در مشهد منتشر شد. به نوشتة آقابزرگ‌طهرانی (ج 4، ص 134)، در 1301 سیدصادق‌بن حسین توشخانکی نیز این کتاب را به فارسی ترجمه کرده بوده است.منابع: آقابزرگ طهرانی؛ ابن‌اثیر؛ ابن‌حجر عسقلانی، لسان‌المیزان ، حیدرآباد دکن 1329ـ1331، چاپ افست بیروت 1390/ 1971؛ ابن‌طاووس، الامان من اخطار الاسفار و الازمان ، قم 1409؛ همو، فلاح‌السائل و نجاح المسائل فی‌عمل الیوم و اللیلة ، چاپ غلامحسین مجیدی، قم 1377 ش؛ همو، کشف‌المحجة لثمرة المهجة ، نجف 1370/ 1951؛ عبداللّه‌بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض الفضلاء ، چاپ احمد حسینی، قم 1401ـ ؛ حسن امین، مستدرکات اعیان‌الشیعة ، بیروت 1408ـ1416/ 1987ـ1996؛ محسن امین، اعیان‌الشیعة ، چاپ حسن امین، بیروت 1403/ 1983؛ مصطفی جواد، «جاوان القبیلة الکردیة المنسیة و مشاهیرالجاوانیین»، مجلة المجمع العلمی العراقی ، ج 4، ش 1 (1375/ 1956)؛ محمدبن حسن حرّعاملی، امل‌الا´مل ، چاپ احمد حسینی، قسم 2، قم 1362 ش؛ زرکلی؛ اتان کولبرگ، کتابخانة ابن‌طاووس و احوال و آثار او ، ترجمة علی قرائی و رسول جعفریان، قم 1371 ش؛ مجلسی؛ علی‌بن عبیداللّه منتجب‌الدین رازی، الفهرست ، چاپ جلال‌الدین محدّث ارموی، قم 1366 ش؛ حسین‌بن محمدتقی نوری، مستدرک الوسائل ، چاپ سنگی تهران 1318ـ1321، چاپ افست تهران 1382ـ1383؛ مسعودبن عیسی ورّام، تنبیه‌الخواطر و نزهة‌النواظر المعروف بمجموعة ورّام ، [ چاپ علی‌اصغر حامد ] ، تهران ?[ 1376 ] .
