تنوخی، عبداللّه بن سلیمان ، ملقّب به جمال‌الدین، فقیه و فیلسوف و عارف دروزی در قرن نهم. وی در منابع دروزی به «الامیرالسید» یا «السید» معروف است. او از خاندان امیران تنوخی لبنان بود. در 820 در روستای عَبَیْه در شوف لبنان به دنیا آمد ( رجوع کنید به تنوخ * ، بخش 5: در لبنان قرون وسطا). شعر و علوم مختلف از قبیل صرف و نحو و معانی و بیان و حساب و منطق و تاریخ را نزد معلمان خصوصی آموخت، همچنین متون دروزی و قرآن را فرا گرفت و حافظ قرآن شد. وی چند سالی را در دمشق گذراند و در آنجا به کتابخانه‌هایی دسترسی یافت و به مطالعات خود در فلسفه و کلام و مذهب و تصوف ادامه داد (ابوعزالدین، ص 229؛ د.اسلام ، چاپ دوم، ذیل مادّه)، همچنین کتابخانه‌ای فراهم کرد که گزارشی از آن موجود است ( رجوع کنید به ابن‌سِباط، ج2، ص880). او در مناطق مختلف «مجالس‌الذکر» ترتیب می‌داد که مریدان در آن جمع می‌شدند و رهنمودهایی برای آنان داشت که «آداب الامیرالسید» خوانده می‌شود ( د.اسلام ، همانجا). تنوخی به تعمیر مساجد و اجرای احکام فقهی و اقامة نماز جمعه اهتمام داشت (ابن‌سباط، ج 2، ص 881). همچنین بر تعلیم و تربیت، بویژه آموزش دختران و زنان، تأکید می‌کرد ( رجوع کنید به ابوعزالدین، ص 231). تنوخی توجه خاصی به اخبار زهّاد و صوفیه داشت و به جمع‌آوری کتابهای آنان علاقه‌مند بود (ابن‌سباط، ج 2، ص 892؛ ابوعزالدین، ص 229). وی در 884 درگذشت.نوشته‌ها و نامه‌های تنوخی اغتشاش در فهم متون دروزی را از بین برد و تا امروز «عُقّال» (بخشی از جامعة روحانی دروزی که خویش را وقف عبادت و تربیت دروزیان می‌کنند؛ طلیع، ص 136)، متون دروزی را با توجه به آثار او می‌فهمند. کتابهایی که وی در احکام، از جمله در بارة نکاح و ارث، نوشته مقبولیت یافته و از دهة 1300 در محاکم مذهبی دروزی تثبیت شده‌اند. وی پس از «حدود» (بانیان دروزیه) محترمترین فرد در نزد دروزیان است ( د.اسلام ، همانجا).بعضی آثار تنوخی عبارت‌اند از: سیاسة‌الاخیار ؛ لغتنامه‌ای با عنوان اللغة العَرباء ؛ شروحی بر سه رسالة دروزی (رسالة المیثاق ، کشف الحقایق ، شرط الامام ) در چهارده مجلد که شرح امیرالسید خوانده می‌شود ( د.اسلام ، همانجا؛ باشا، ذیل مادّه)؛ کتاب الکمالات در شرح صفات عقل کل (ابوعزالدین، ص235).در بارة زندگی تنوخی دو گزارش از معاصرانش، ابوعلی مرعی و ابن‌سباط، باقی‌مانده است (همان، ص 228). همچنین عارف النَّکدی (متوفی 1395) کتابی در بارة او با عنوان تاریخ‌الامیر عبداللّه التنوخی نوشته که به صورت خطی موجود است (ضیائی، ج2، ص30). در دورة اخیر نیز آثاری در شرح‌حال و افکار وی نگاشته شده است، از جمله کتاب سیرة‌الامیرالسید جمال‌الدین عبداللّه التنوخی از عَجاج نُوَ یِهض و کتاب ولیُّ من لبنان: سیرة العارف اِلامیرالسید جمال‌الدین عبداللّه التنوخی از یوسف یَزْبَک ( رجوع کنید به د.اسلام ، همانجا).منابع: ابن‌سباط، صدق‌الاخبار، تاریخ ابن‌سباط ، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، طرابلس 1413/ 1993؛ نجلا، م. ابوعزالدین، الدروز فی‌التاریخ ، بیروت 1990؛ محمدخلیل باشا، معجم اعلام الدروز ، بیروت 1990؛ علی‌اکبر ضیائی، فهرس مصادر الفرق الاسلامیة ، ج2: المصادر الدرزیة ، بیروت 1412/1992؛ امین طلیع، اصل الموحدین الدروز و اصولهم ، بیروت 1980؛EI 2 , s.v. " A l-Tanu ¦k ¢h ¢ ¦â" (by Kais M. Firro).
