تنوخی، داوودبن هیثم رجوع کنید به ابنهیثم تنوخیNNNNتَنوخی، زینالدین ابوعبداللّه محمدبن محمدبن عمرو تنوخی مَعَرّی ، ریاضیدان و ادیب سدة هفتم. دانستههای ما در بارة تنوخی بسیار ناچیز است. نسبت تنوخی و معرّی،احتمالاً نشاندهندة آن است که تنوخی بازماندة گروهی از اعراب قبیلة تنوخ * بوده است که از عربستان به شام مهاجرت کرده و در مَعَرَّه (معرّةالنعمان * ) سکنا گزیده بودهاند. سوتر (ص 198، ش501) نام فِنوچی را بر تنوخی ترجیح داده و او را از شمال افریقا دانسته است، اما با استناد به نخستین سطر یکی از آثار ریاضی او ( رجوع کنید به کتاب فیالجبر و المقابلة ، گ76ر) و صفحة عنوان اثر دیگر وی ( رجوع کنید به کتاب کشفالغطاء )، عنوان تنوخی صحیح است. نیز تنها در صفحة عنوان همین نسخة خطی است که از تنوخی با عنوان «حاسب» یاد شده است (نیز رجوع کنید به راشد، 1982، ص12). عمدهترین ذکر از تنوخی در تراجم و فهرستهای مختلف به سبب جنبة ادبی اوست (برای نمونه رجوع کنید به حاجیخلیفه، ج1، ستون137؛ بغدادی، ج 2، ستون 154؛ بروکلمان، ) ذیل ( ، ج1، ص520؛ کحّاله، ج 11، ص 303؛ زرکلی، ج 7، ص 35).تنوخی را اهل دمشق و ساکن بغداد دانستهاند (بغدادی؛ زرکلی، همانجاها). از زندگی تنوخی دیگری که در قرن هفتم در دمشق ساکن بوده است، آگاهی داریم ( رجوع کنید به ابنعماد، ج6، ص3)، اما وی زینالدین تنوخی نیست. تاریخ درگذشت او را 748 ذکر کردهاند (حاجیخلیفه؛ کحّاله؛ زرکلی، همانجاها)؛ اما این تاریخ درست نیست، زیرا در دستنویس رسالة کشفالغطاء او که در 707 استنساخ شده (لوی دلا ویدا ، ج1، ص 28)، عبارت دعاییِ «رحمهُاللّه» در حق وی آمده است ( رجوع کنید به گ90ر).از تنوخی این آثار به جا مانده است:1) کتاب فیالجبر و المقابلة (لوی دلا ویدا، ج 1، ص 28)، که آن را کتاب فی علمالحساب یا کتاب فیالحساب نیز معرفی کردهاند ( رجوع کنید به راشد، 1982، همانجا؛ قربانی، ص203)، در چهار فصل: معرفت عدد، حساب، جبر و مقابله، و به دست آوردنِ مساحت اَشکال مختلف هندسی. در فصل اول، عدد و انواع آن بتفصیل تعریف شده است. موضوع جالب توجه در این فصل، استخراج اعداد مُتَحابّ ( رجوع کنید به عدد * ) است. روش تنوخی برای به دست آوردن اعداد متحابّ، استفاده از اعداد زوجالزوج یعنی همان روش ابداعی ثابتبنقرّه است (راشد، 1989، ص 315). تنوخی توانسته است با این روش، دو عدد متحاب 296 ، 17 و 416 ، 18 را به دست آورد ( رجوع کنید به گ 79 ر). در گذشته گمان بر این بود که در عالم اسلام نخستین بار کمالالدینِ فارسی * این دو عدد متحاب را به دست آورده است (راشد، همانجا). در اروپا نیز نخستینبار فرما ، دانشمند فرانسوی (متوفی 1665)، به متحاب بودن این دو عدد پیبرد (قربانی، ص 406). رشدی راشد بخشی از فصل اول کتاب فیالجبر و المقابلة تنوخی را که در بارة به دست آوردن اعداد متحاب است، چاپ کرده است (1982، ص 53 ـ54). فصل دوم کتاب فی الجبر و المقابلة شامل این پنج باب است: ضرب، نسبت، ضرب کسرها، استخراج جذرها، حساب درجهها و اجزای آن و معاملات (در بارة آموختن آنچه مردم در خریدوفروش به آن نیاز دارند). در این فصل تنوخی چیزی به دانستههای ریاضی گذشتگان نیفزوده است ( رجوع کنید به گ 80 ر). فصل سوم، در بارة جبر و مقابله است. تنوخی در این فصل کاملاً مطابق روش پیشینیان مسائل جبری را به دو دستة مفردات (معادلات دوجملهای) و مقترنات (معادلاتی که بیش از دو جمله دارند) تقسیم کرده است ( رجوع کنید به گ86ر). او همچنین هریک از اینگونه معادلات را در سه نوع (مسئله) دستهبندی کرده و مجموع آنها را، طبق اصطلاح رایج، «المسائلالستّة» (مسائل ششگانه) نامیده است (همانجا). روش او در حل معادلات جبری با روشهای خیام و خوارزمی هیچ تفاوتی ندارد (برای آگاهی از این روشها رجوع کنید به مصاحب، ص114ـ 115). در این فصل، تنوخی در مواردی به کتاب اصول اقلیدس ارجاع داده است ( رجوع کنید به گ 88 ر). منبع دیگر تنوخی ــ که خود به آن اشاره کرده ــ آرای ابوبکر محمدبنحسن کرجی * است. او در بحث در بارة جمع جذرها، از روش کرجی نام برده و روش خود را همان روش کرجی دانسته است. روش کلی تنوخی در فصل سوم کتاب فیالجبر و المقابلة ، حل معادلات همانند خیام و خوارزمی، ولی بدون استفاده از شکلهایهندسی است.در فصل چهارم، تنوخی از تعریف نقطه و خط و سطح شروع کرده ( رجوع کنید به گ89 ر) و در ادامه، روشهای مختلفی برای تعیین مساحت سطوح و حجم اجسام مختلف، همچون مربع و کره و استوانه، مطرح کرده است.2) از تنوخی رسالة مختصری در ریاضی باقی مانده که نام آن در نسخة خطی کتاب کشفالغطاء فی استنباط الصواب منالخطا آمده است (گ90ر)، اما قربانی (ص203) با استناد نادرستی به نوشتة رشدی راشد (1982، ص12) آن را رساله فی حساب خَطَأیْن نامیده است. تنوخی در این رساله، سه روش برای استفاده از حساب خطأین در حل مسائل ریاضی بیان کرده است. نخستین روش ــ که وی آن را مشهورترین دانسته ( رجوع کنید به گ 91 ر) ــ روش عمومی حساب خطأین است که ریاضیدانان دیگر نیز بدان توجه داشته و در بارة آن بحث کردهاند. غیاثالدین جمشید کاشانی نیز که پس از تنوخی میزیسته، این روش را شرح داده است (برای شرح او رجوع کنید به ص 202ـ203). دو روش دیگر ( رجوع کنید به 92 ر) نیز اگرچه تفاوت زیادی با روش اول ندارند، از انواع مختلف حساب خطأین به شمار میآیند (برای آگاهی از دیگر روشهای حساب خطأین نزد ریاضیدانان اسلامی پیش از تنوخی به عنوان نمونه رجوع کنید به علیبنیوسف محاسب، ص 85 ـ 95).از هریک از دو رسالة ریاضی تنوخی، یک نسخه به دست آمده است که در مجموعهای در واتیکان نگهداری میشود (قربانی، همانجا؛ لوی دلا ویدا، ج 1، ص 28).3) از تنوخی کتابی در ادب عربی با عنوان اقصیالقرب فی علمالبیان (سید، ج1، ص405) یا اَقْصَیالقُرَب فی صناعةالادب (حاجیخلیفه، ج1، ستون137؛ بغدادی، ج2، ستون 154) بجا مانده که در 1327 در مصر به چاپ رسیده است (سرکیس، ج1، ستون 644).منابع: ابنعماد؛ اسماعیل بغدادی، هدیةالعارفین ، ج2، در حاجیخلیفه، ج6؛ محمدبنمحمد تنوخی، کتاب فیالجبر و المقابلة ، نسخة خطی کتابخانة واتیکان، ش2/317؛ همو، کتاب کشفالغطا فی استنباط الصواب منالخطا ، نسخة خطی کتابخانة واتیکان، ش3/317؛ حاجیخلیفه؛ رشدی راشد، تاریخ الریاضیات العربیة بین الجبر و الحساب ، ترجمة حسین زینالدین، بیروت 1989؛ همو، «نصوص لتاریخ الاعداد المتحابة و حسابالتوافقات»، مجلة تاریخالعومالعربیة ، ج6، ش1و2 (1982)؛ زرکلی؛ سرکیس؛ فؤاد سید، فهرسالمخطوطات المصورة ، ج1، قاهره 1988؛ علیبن یوسف محاسب، لبّالحساب ، چاپ عکسی از نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، تهران 1368ش؛ غیاثالدین جمشید کاشانی، مفتاحالحساب ، چاپ احمد سعید دمرداش و محمد حمدی حفنی شیخ، قاهره ?[ 1967 ] ؛ ابوالقاسم قربانی، زندگینامة ریاضیدانان دورة اسلامی: از سدة سوم تا سدة یازدهم هجری ، تهران1365ش؛ کحّاله؛ غلامحسین مصاحب، حکیم عمرخیام به عنوان عالم جبر ، تهران 1339ش؛Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden 1943-1949, Supplementband , 1937-1942; Giorgi Levi Della Vida, Elenco dei manoscritti arabi islamici della Biblioteca Vaticana , vol. 1, Vatican 1968; Heinrich Suter, Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke , Amsterdam 1981.
