تَنْگَری رجوع کنید به تَنْریNNNNتنگستان ، شهرستانی در استان بوشهر. تنگستان از شمال و شمالشرقی و مشرق به شهرستان دشتستان، از جنوب به شهرستان دشتی، از مغرب به خلیجفارس و شهرستان بوشهر محدود میشود و مشتمل است بر دو بخش مرکزی و دِلوار * ، چهار دهستان اَهْرَم، باغَک، بوالخیر و دلوار و دو شهرِ اهرم * (مرکز شهرستان) و دلوار. آب و هوای آن در قسمتهای ساحلی گرم و مرطوب و در قسمتهای مرکزی تقریباً گرم و خشک است.کوه قلعه دختر (ارتفاع قله: ح 220 ، 1 متر) با امتداد شمالی ـ جنوبی، کوه بِیرَمی (ارتفاع قله: ح 950 ، 1 متر) با امتداد شمالغربی ـ جنوبشرقی و کوه سُرخ (ارتفاع قله: ح 990 متر) از رشتهکوههای زاگرس در آنجا واقع است. قسمتی از رشتهکوه مُند * نیز در تنگستان امتداد دارد. این شهرستان تَنگهایی دارد، مانند تنگ بِهوش/ باهوش و تنگ گَرْوَک (در بارة تَنگْ رجوع کنید به دهخدا، ذیل واژه). رودهای مهم آن عبارتاند از: رود بهوش یا اهرم، رود خشک که در چهار کیلومتری جنوبشرقی شهر اهرم به رود بهوش میریزد و رودشور/ سور با جهت شمالی ـ جنوبی جریان یافته و در دو کیلومتری جنوبغربی آبادی مسیله فخری به رود مند میریزد. دو چشمة آب گرم نیز دارد: یکی در روستای اوبا در 5ر1 کیلومتری شمال شرقی شهر اهرم، دیگری آب گرم میراحمدی، در روستای آببویی در دوازده کیلومتری جنوب شرقی شهر اهرم. در تنگستان معادن شن و ماسه (در مسیر رود بهوش)، نفت، گوگرد، گچ و سنگ ساختمانی (در اطراف کوه قلعه دختر) وجود دارد ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 111ـ119، ص 30ـ31).تنگستان از گیا کُنار، انجیر، بادام کوهی، مورتلخ، کاسنی و بومادران و از زیا گرگ، روباه، کفتار، شغال، پلنگ، قوچ و میش و پرندگانی چون کبک، تیهو و هوبره دارد.اهالی تنگستان به زراعت، دامداری، صیدماهی، لنجسازی و قالیباقی اشتغال دارند. آب مصرفی اهالی از رود، چشمه، چاه و آبانبار تأمین میشود. محصول عمدة آن گندم، جو، خرما، مرکّبات، تنباکو و ترهبار است.در سرشماری 1375ش، جمعیت شهرستان 066 ، 59 تن گزارش شده است. از کل جمعیت شهرستان 883 ، 10 تن (ح 18%) شهرنشین، 519 ، 47 تن (ح 80%) روستانشین و بقیه غیرساکناند. اهالی آن مسلمان (شیعه) و به فارسی با گویش محلی، معروف به «تنگ سیری» تکلم میکنند.در تقسیمات کشوری 1355ش، تنگستان بخشی به مرکزیت شهر اهرم، مشتمل بر دهستانهای اَهرم، سَمَل، باغَک، خائیز و ساحلی در شهرستان بوشهر ذکر شده است (ایران. وزارت کشور، ص38). این بخش در 1358ش، با دو بخشِ مرکزی و ساحلی، شهرستان شد. در 1369ش بخش مرکزی به مرکزیت شهر اهرم، مشتمل بر دهستانهای اهرم و باغک، و بخش ساحلی به مرکزیت روستای دلوار، مشتمل بر دهستانهای دلوار و بوالخیر در شهرستان تنگستان تشکیل شد (ایران. قوانین و احکام، 1370ش، ص822؛ ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی، ص 24). در 1375 ش، طبق تصویبنامة هیئت وزیران، نام بخش ساحلی به دلوار تغییر یافت (ایران. قوانین و احکام، 1376ش، ص911). راه اصلی بوشهر به نواحی جنوب و جنوب شرقی استان از این شهرستان میگذرد.مهمترین آثار تاریخی تنگستان عبارتاند از: ویرانة قلعهای که بنای آن را به پیش از اسلام یا اوایل دورة اسلامی نسبت میدهند؛ مقبرة امامزاده آقامیراحمد (از فرزندان امام موسی کاظم علیهالسلام و برادر شاهچراغ، متوفی 183) در روستای آببویی؛ مقبرة امامزاده جعفر، واقع در 5ر1 کیلومتری شمالشرقی شهر اهرم؛ قلعة زایر خضرخانِ اَهْرَمی ( رجوع کنید به سطور بعد) در شهر اهرم؛ قلعة تنگستان در آبادی پهلوان کِشی؛ ویرانة قلعه محمدعلیخان، برادر باقرخان تنگستانی * در آبادی گُلَکی و نیز قلعهای در آبادی کَلات کهنه که به خاندان خوانین تنگستان منسوب است (اقتداری، ص212؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج111ـ119، ص 32).پیشینه. سبب نامگذاری این شهرستان به تنگستان این است که در قسمتهای شمالی آن تَنْگهایی صعبالعبور وجود دارد و همچنین اراضی آن در فضای کم و تنگِ میان کوه و دریا واقع شده است (حمیدی، ص16).نام تنگستان و تنگستانیها و دلاوریهایشان، از دورة زندیه به بعد در منابع تاریخی دیده میشود و از همین دوره آنان در حیات سیاسی کشور تأثیری بسزا داشتند. تنگستانیها در 1179/1765 به نیروهای کریمخان زند که قصد داشتند میرمُهَنّا (حاکم بندرریگ که بازرگانان را در دریا و خشکی غارت میکرد) را سرکوب کنند، کمک کردند (پری، ص 229). در 1206 قریة تنگستان محل درگیری لطفعلیخان زند با شیخنصر، حاکم بوشهر، و رضاقلیخان شاهسَوَند بود که به پیروزی لطفعلیخان منجر شد (فسائی، ج1، ص648ـ 649؛ نیز رجوع کنید به موسوی اصفهانی، ص 346ـ349). در دورة محمدشاه قاجار (1250ـ 1264) کازرونی (ص50، 70) تنگستان را بلوکی با نخلستانهای بسیار و فاصله آبادیهای آن را از یکدیگر نیم فرسخ یا یک فرسخ وصف کرده و شمارة نخلهای آن را بیست هزار تا نوشته است. در حملة نیروهای انگلیسی به جنوب ایران بر سر مسئلة هرات، اهالی دشتستان و تنگستان به رهبری باقرخان تنگستانی آنان را از بوشهر بیرون راندند (خورموجی، ص27). نیروهای انگلیسی در 1273/ 1857 دوباره به بوشهر حمله کردند و تنگستانیها به مقابله با آنان پرداختند، اما نیروهای انگلیسی، با وجود دادن تلفات بسیار، شهر را تصرف کردند (سایکس ، ص333؛ هانت ، ص73ـ74؛ کلی ، ص134ـ 135). فسائی (ج2، ص 1326)، در اواخر سدة سیزدهم، تنگستان را ناحیهای با 31 آبادی ذکر کرده که قریهای به همین نام، قصبة آن بوده است. وی از محصولات آنجا گندم، جو، خرما و هندوانه را نام برده و گفته است که دشتستانیها اهالی تنگستان را تنگسیر مینامیدهاند (همانجا).کرزن در 1310/1892 از ناحیة تنگستان عبور کرده و در بارة راههای آن از جمله کتل مَلْعون/ مَلو مطالبی آورده است (ج 2، ص274ـ 275). در 1322 سدیدالسلطنه (ص613ـ619) در بارة نخلستانها، بقعه، مقبرهها و رؤسای تنگستان مطالبی آورده است. در 1325/1907 فلوریدا سفیری (ص32) به قاچاق کالا، بویژه چای، در تنگستان اشاره کرده است. در 1330، بنا به اظهارات مخبرالسلطنة هدایت، افراد خوانین تنگستان به قافلههایی که از آن ناحیه عبور میکردند، دستبرد میزدند (ص 308).در جنگ جهانی اول (1332ـ 1336/ 1914ـ 1918) در حملة مجدد نیروهای انگلیسی به بوشهر، تنگستانیها به رهبری رئیسعلی دلواری * ، شیخحسینخان چاهکوتایی و زایر خضرخان اهرمی به مقابله با آنان پرداختند. در این جریان، آبادیهای تنگستان، بویژه دلوار (دلوار کهنه، دلوار نو و قلعه دلوار)، بشدت آسیب دید؛ انگلیسیها بسیاری از نخلهای آنجا را قطع کردند یا آتش زدند (گرکه ، ص250ـ 253؛ مابرلی ، ص98ـ101؛ رکنزادة آدمیت، ص 61؛ نیز رجوع کنید به تنگستانیها، قیام * ). در 1335/ 1917، بنابه گزارش سالانة کنسولگری بریتانیا در بوشهر (ص81)، قاچاق کالا در منطقة تنگستان رواج بسیار داشت و عمدتاً از طریق بندر دلوار صورت میگرفت. در 1338 تنگستان پنجاه روستای نزدیک به هم داشت و از بنادر آن (دلوار، عامِری، کَرّی، روسّانی، بولخِیر/ بوالخیر و خورْشَعبی)، غلات و خرما و گچ و ماهی صادر، و قند و چای و پارچه و غیره از بحرین وارد میشد (وادالا ، ص 145ـ146). واسموسِ * آلمانی نیز در 1303 ش در منطقة تنگستان حضور داشت و به عنوان توسعة کشاورزی تعدادی ماشینآلات زراعی وارد منطقه کرد (سپهر، ص 87). رکنزادة آدمیت در 1310 ش، تنگستان را بلوکی به مرکزیت اهرم ضبط کرده است. به نوشتة وی، محصولات این بلوک، از قبیل جو و مرکّبات و تنباکو، در بازار بوشهر با قماش و دیگر اجناس خارجی معاوضه میشده است (ص54 ـ 55). در 1316ش تنگستان بلوکی به مرکزیت آبادی تنگستان بود و محصولات آن به خارج از بلوک صادر میشد (کریمی، ص123). در 1330ش مجموعة دهستانهای سمل، باغک، ساحلی و خاویز (خائیز) از بخش اهرم در شهرستان بوشهر، تنگستان و سواحل خلیجفارس در این قسمت، سواحل تنگستان نامیده میشد (رزمآرا، ج7، ص55).منابع: احمد اقتداری، آثار شهرهای باستانی سواحل و جزایر خلیجفارس و دریای عمان ، تهران 1375ش؛ ایران. قوانین و احکام، مجموعه قوانین سال 1375 ، تهران: روزنامة رسمی کشور، 1376ش؛ همو، مجموعة قوانین و مقررات مربوط به وزارت کشور: از آغاز پیروزی انقلاب اسلامی تا پایان سال 1369 ، تهران 1370ش؛ ایران. وزارت کشور، تقسیمات کشور شاهنشاهی ایران ، تهران 1355ش؛ ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی. دفتر تقسیمات کشوری، نشریة تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شمارة مصوبات آن ، تهران 1381 ش؛ سازمان تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران ، تهران 1377ش؛ ایران وزارت کشور. معاونت سیاسی. دفتر تقسیمات کشوری، بریتانیا. کنسولگری (بوشهر)، جنگ جهانی در جنوب ایران: گزارشهای سالانة کنسولگری بریتانیا در بوشهر، 1339ـ 1333 ق/ 1921ـ1914م ، ترجمة کاوه بیات، بوشهر 1373ش؛ جان ر. پری، کریمخان زند ، ترجمة علیمحمد ساکی، تهران 1365ش؛ عباس جعفری، گیتاشناسی ایران ، ج1: کوهها و کوهنامة ایران ، ج2: رودها و رودنامة ایران ، تهران 1368ـ1376ش؛ جعفر حمیدی، «بستر جغرافیائی قیام جنوب ایران»، در مجموعة مقالات کنگرة بزرگداشت هشتادمین سال شهادت رئیسعلی دلواری ، بوشهر 1373ش؛ محمدجعفربنمحمدعلی خورموجی، حقایقالاخبار ناصری ، چاپ حسین خدیوجم، تهران1344ش؛ دهخدا؛ رزمآرا؛ محمدحسین رکنزادة آدمیت، دلیران تنگستانی ، تهران [ 1310ش ] ؛ سرپرسی مولزورث سایکس، سفرنامة ژنرال سرپرسی سایکس ، ترجمه حسین سعادتنوری، تهران 1336ش؛ احمدعلی سپهر، ایران در جنگ بزرگ: 1918ـ 1914 ، تهران 1336ش؛ محمدعلیبناحمد سدیدالسلطنه، سفرنامة سدیدالسلطنه: التدقیقفیسیرالطریق ، چاپ احمد اقتداری، تهران1362ش؛ فلوریدا سفیری، پلیس جنوب ایران: اس.پی.آر. ، ترجمة منصوره اتحادیه (نظام مافی) و منصوره جعفری فشارکی (رفیعی)، تهران 1364ش؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج111ـ119: کنگان ـ خورموج ، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، 1368ش؛ حسنبنحسن فسائی، فارسنامة ناصری ، چاپ منصور رستگار فسائی، تهران 1367ش؛ بهمن کریمی، جغرافیای مفصل تاریخ غرب ایران ، تهران 1316ش؛ محمدابراهیم کازرونی (متخلص به نادری)، تاریخ بنادر و جزایر خلیجفارس ، ترجمة منوچهر ستوده، مؤسسة فرهنگی جهانگیری، 1367 ش؛ جرج. ن. کرزن، ایران و قضیه ایران ، ترجمة وحید مازندرانی، انتشارات علمی و فرهنگی، 1362 ش؛ جی.بی.کلی، هجوم انگلیس به جنوب ایران: 1839 و 1856 ، ترجمة حسن زنگنه، بوشهر 1373ش؛ اولریش گرکه، پیش بهسوی شرق: ایران در سیاست شرقی آلمان در جنگ جهانی اول ، ترجمة پرویز صدری، تهران 1377ش؛ مرکز آمارایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: شناسنامة آبادیهای کشور، استان بوشهر، شهرستان تنگستان ، تهران 1376ش؛ همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: نتایج تفصیلی کل کشور ، تهران 1376ش؛ محمدصادق نامی اصفهانی، تاریخ گیتیگشا ، با مقدمة سعید نفیسی، تهران 1363ش؛ جورج هنری هانت، جنگ انگلیسوایران در سال 1273هجری قمری ، ترجمة حسین سعادت نوری، با حواشی و اضافات به قلم عباس اقبال، تهران 1362ش؛ مهدیقلی هدایت، گزارش ایران، چاپ محمدعلی صوتی، تهران 1363ش؛ نقشة تقسیمات کشوری ایران ، مقیاس 000 ، 500 ، 2:1، تهران: گیتاشناسی، 1377ش؛ نقشة راههای ایران ، مقیاس 000 ، 500 ، 2:1، تهران: سازمان نقشهبرداری کشور، 1377ش؛ ر. وادالا، خلیجفارس در عصر استعمار ، ترجمة شفیع جوادی، تهران 1364ش؛Frederick James Moberly, Operations in Persia: 1914- 1919 , London 1987.
