تنکابنی، محمدبن سلیمان ، فقیه، ادیب، شاعر، مفسر و رجالی شیعی قرن سیزدهم و چهاردهم. وی در 1234 یا 1235 به دنیا آمد (تنکابنی، ص 73ـ74). خاندان او از علما بودند و پدرش، میرزا سلیمان تنکابنی * ، و مادرش از سادات امام جمعة اصفهان بود (همان، ص 35،71، 73). هیچیک از منابع، و حتی خود تنکابنی در قصص‌العلماء ، به محل تولدش اشاره نکرده‌اند. شاید اشتهار او به تنکابنی حاکی از محل تولدش باشد. وی کودکی و نوجوانی را در تنکابن گذرانید و ادبیات عربی و منطق را نزد پدر و دو دایی خود فرا گرفت. بعد از فوت پدرش، برای ادامة تحصیل به عراق رفت و فقه و اصول و رجال را عمدتاً نزد سیدابراهیم موسوی‌قزوینی، صاحب ضوابط الاصول ، آموخت و در درس استادانی چون شیخ‌محمدحسن نجفی صاحب جواهرالکلام و سیدمحمدباقر شَفتی معروف به حجة‌الاسلام، و ملا آقا دربندی حاضر شد و از ایشان و استادان دیگر اجازة روایت گرفت (همان، ص 9، 24، 67، 73؛ تبریزی خیابانی، ص 13). تنکابنی با علمایی چون میرزامحمدباقر خوانساری، مؤلف روضات‌الجنّات ، هم‌مباحثه بود (آقابزرگ طهرانی، ج 17، ص 107، تنکابنی، ص 71). وی شاگردانی نیز تربیت کرد از جمله: سیدعلی قزوینی از علمای معروف قزوین و از خویشان صاحب ضوابط ، آقا سیداحمد کیسُمی و حاج‌شیخ محمد طهرانی (تنکابنی، ص 89 ـ90؛ تبریزی‌خیابانی، همانجا). تنکابنی به گفتة پسرش در 28 جمادی‌الآخره 1302 درگذشت و در روستای سلیمان‌آباد تنکابن به خاک سپرده شد (مدرّس تبریزی، ج 3، ص 381؛ آقابزرگ طهرانی، ج 3، ص 298).تنکابنی در زمینه‌های علمی مختلفی چون ادبیات عربی، شعر، اصول فقه، فقه، درایه، خلاف، تفسیر، کلام و فلسفه آثاری شامل تألیف، شرح، حاشیه و ترجمه دارد که بنا بر نقل خود او به بیش از 171 اثر می‌رسد (تنکابنی، ص 81 ـ 88). مشهورترین اثر او کتاب قصص‌العلماء است (تبریزی‌خیابانی، ص 12؛ مدرّس‌تبریزی، همانجا). تبریزی‌خیابانی (همانجا) این کتاب را ستوده است (قس اعتمادالسلطنه، ص 212 که قصص‌العلماء را بی‌اعتبار می‌داند). این کتاب شامل زندگینامة 153 تن از علمای شیعه است که اغلب آنان از مشایخِ اجازه و اصحاب تألیف قرن سوم تا اواخر قرن سیزدهم‌اند و بیش از شصت درصد آنان به دورة صفویه و پس از آن تعلق دارند. بعلاوه، چنانچه تنکابنی اشاره کرده، شرح حال شمار زیادی از عالمان نیز به مناسبت ذکر شده است (تنکابنی، ص 454). تنکابنی چهارمین زندگینامه را به معرفی تفصیلی خود و آثارش اختصاص داده است (ص 70ـ 91). وی در این کتاب علاوه بر شرح‌حال علما و بیان پاره‌ای نصایح و مواعظ در ضمن آنها، مناظرات و حکایاتی بدیع از دانشمندان نقل کرده و به شرح‌حال کسانی مانند سید علی‌محمد باب و شیخ‌احمد اَحسایی و نقد و رد آرای آنان پرداخته است (ص 47ـ50، 59 ـ64، 313ـ321، 453). قصص‌العلماء به فارسی است و به تعبیر مؤلف، این کتاب حاصل محفوظات، شنیده‌ها و تتبع پنجاه‌سالة اوست که در 1290 در مدت سه ماه نوشته است. برخی از مطالب آن نیز با کتاب مختصر وی در همین زمینه به نام تذکرة‌العلماء مشترک است (همان، ص 453ـ454). به نوشتة برخی مؤلفان مطالب این کتاب بدون نظم و ترتیب است (آقابزرگ‌طهرانی، ج 17، ص 107؛ دایرة‌المعارف تشیع ، ذیل مادّه)، اما تنکابنی توضیح داده که در این کتاب از نظم خاصی پیروی کرده است. او این کتاب را با شرح‌حال علمای زمان خویش، و مقدّم بر همه، یکی از استادان اجازه‌اش به نام سیدابراهیم‌بن سیدمحمدباقر موسوی، صاحب ضوابط‌الاصول ، آغاز کرده و کوشیده است تا زندگینامه‌ها را به‌ترتیب اجازات و دوره‌های زمانی از عصر مؤلف به قبل تنظیم کند (تنکابنی، ص 3)، چنانکه مرسوم مؤلفان اجازات (مثلاً لؤلؤة‌البحرین بحرانی) بوده است. با اینهمه وی از روش خود، بویژه پس از گزارش احوال نصیرالدین‌طوسی (شمارة ص =100)، عدول کرده و سرانجام قصص العلماء را با زندگینامة سیدنعمت‌اللّه جزایری، از علمای قرن یازدهم، به پایان برده است.قصص‌العلماء نخستین بار در 1290، سال نگارش کتاب، همراه با سبیل‌النجاة (اثری مختصر از مؤلف در گزارش گفتگوی تفصیلی وی با شخصی مسیحی ( فرنگی ) در تنکابن، برای اثبات نبوت پیامبر اکرم)، در تهران چاپ شد و پس از آن نیز بارها، چه جداگانه و چه‌همراه با آثار دیگر، در جاهای مختلف، بدون‌تصحیح انتقادی، به‌چاپ رسید (مشار،1340ـ1344ش، ج5، ستون510 ـ 511 ؛ همو، 1350ـ 1355ش، ج 3، ستون 3910ـ 3911).برخی دیگر از آثار تنکابنی عبارت‌اند از: بدایع‌الاحکام فی شرح شرایع‌الاسلام ؛ آداب‌المناظرة ؛ لسان‌الصدق ، در علم اصول؛ شرح بر وجیزة شیخ‌بهایی، در علم درایه؛ تعلیقه بر قوانین؛ حاشیه بر کتاب ریاض معروف به شرح کبیر ؛ الفوائد فی اصول‌الدّین ؛ منظومة الفیه ، در بارة نبوت خاصه؛ فقه منظوم به زبان عربی؛ توشیح‌التفسیر . از این میان چهار اثر اخیر به چاپ رسیده است (تنکابنی، ص81 ـ 88؛ بغدادی، ج2، ستون392؛ تبریزی‌خیابانی، همانجا؛ آقابزرگ‌طهرانی، ج 16، ص 135، ج 17، ص 107).منابع: آقابزرگ‌طهرانی؛ محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، المآثر والآثار ، در چهل سال تاریخ ایران ، چاپ ایرج افشار، ج 1، تهران 1363ش؛ اسماعیل بغدادی، هدیة‌العارفین ، ج 2، در حاجی‌خلیفه، ج 6؛ علی تبریزی‌خیابانی، کتاب علماء معاصرین ، چاپ سنگی تهران 1366؛ محمدبن سلیمان تنکابنی، قصص‌العلماء ، تهران: انتشارات علمیه اسلامیه [ بی‌تا. ] ؛ دایرة‌المعارف تشیع ، زیرنظر احمد صدر حاج سیدجوادی، کامران فانی، و بهاءالدین خرمشاهی، تهران 1366 ش ـ ، ذیل «تنکابنی، میرزامحمد» (از محمدحسین روحانی)؛ مدرّس‌تبریزی؛ خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی ، تهران 1350ـ1355ش؛ همو، مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی ، تهران 1340ـ1344ش.
