تنکابنی، حسین بن ابراهیم ، حکیم اشراقی شیعی در قرن یازدهم. در تنکابن به‌دنیا آمد. از شاگردان ملاصدرا (متوفی 1050) و فیاض لاهیجی (متوفی 1072) بود (افندی اصفهانی، ج2، ص34؛ صدوقی سها، ص31). پس از فراگیری علوم عقلی به تدریس و ترویج آرا و افکار ملاصدرا پرداخت ( منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران ، ج2، ص 399ـ400).تنکابنی در 1101 یا 1105 به حج رفت و در پی مناظره‌ای که در مکه در بارة خلافت امام علی علیه‌السلام داشت در حین طواف کعبه، به اتهام اهانت به خانة خدا دستگیر و به حکم قاضی، به تعزیر و اخراج از مکه محکوم شد. او بر اثر جراحات ناشی از تعزیر در بین راه مکه و مدینه، درگذشت و ازینرو برخی او را «شهید» دانسته‌اند. مدفن تنکابنی در جوار قبرابوذر غفاری (متوفی 32) در رَبَذَه (در نزدیکی رابِغ) است (آقابزرگ طهرانی، 1372ش، ص192؛ افندی اصفهانی، همانجا؛ سمامی حائری، ص94).شیخ ابراهیم، فرزند تنکابنی، نیز از دانشمندان علوم نقلی بوده و با میرزا عبداللّه افندی اصفهانی، مؤلف ریاض العلماء ، در اصفهان همدرس بوده است (افندی اصفهانی، همانجا).آشتیانی ( منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران ، ج2، ص399) آثار تنکابنی را تلخیص یا شرح آرای ملاصدرا دانسته است. آثار او اینهاست: 1) اثبات حدوث العالم . نسخ خطی این رساله در کتابخانه‌های آیت‌اللّه مرعشی، مجلس شورای اسلامی و کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران موجود است و همراه با مشاعر ملاصدرا نیز چاپ شده است (حسینی اشکوری، ج 11، ص 140؛ حائری، ج 5، ص 203؛ آقابزرگ طهرانی، 1403، ج1، ص 89؛ دانش‌پژوه، ج 9، ص 881). 2) حاشیه بر اثبات الواجب (جدید) جلال‌الدین دوانی. نسخه‌ای از آن ــ که در زمان مؤلف استنساخ شده ــ در گنجینة کتب خطی آیت‌اللّه مرعشی موجود است (حسینی اشکوری، ج11، ص139). 3) حاشیه بر حاشیة خَفْری بر الاهیات شرح التجرید (افندی اصفهانی، ج2، ص34ـ35). 4) شرح گلشن‌راز شیخ محمود شبستری (شاملو، ج 2، ص 50؛ صدوقی سها، ص 32). 5) رسالة فی وحدة الوجود مع کثرة تجلیاته . تنکابنی در این رساله از مسلک ملاصدرا پیروی کرده و کوشیده است که میان آرای صوفیه و حکیمان اشراقی و مشائی جمع و تقریب به وجود آورد. افندی اصفهانی (ج 2، ص 35) این رساله را با عنوان رسالة فی تحقیق وحدة‌الوجود و تجلیاته و تنزلاته ذکر کرده و سیدجلال‌الدین آشتیانی آن را در منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران (ج2، ص404ـ409) چاپ کرده است. 6) فی صنوف الناس . این رساله خلاصه‌ای از نظر ملاصدرا در بارة معاد است ( منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران ، ج2، ص399؛ کوربَن، ص68) و در آن حشر انسانها را، برحسب درجات علم و عمل، به شش صورت ترسیم کرده که با مراتب عالم (عالم جبروت یا لاهوت و عالم ملکوت یا مثال و عالم مُلک یا ناسوت) مطابقت دارد. این رساله در کتاب منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران چاپ شده است (ج2، ص401ـ403؛ حائری، ج5، ص204). 7) تعلیقاتی بر کتاب شفا ی ابن‌سینا (افندی اصفهانی، همانجا). 8) رسالة فی شبهة الاستلزام و جوابها (دانش‌پژوه، ج9، ص880). تمام آثار تنکابنی، جز شرح گلشن‌راز ، به عربی است.منابع: محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت 1403/1983؛ همو، طبقات اعلام‌الشیعة: الکواکب المنتشرة فی القرن الثانی بعد العشرة ، چاپ علی‌نقی منزوی، تهران 1372ش؛ عبداللّه‌بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماءوحیاض‌الفضلاء ، چاپ احمد حسینی، قم 1401ـ ؛ امین؛ عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملی ، ج5، تهران 1345ش؛ احمد حسینی اشکوری، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانة عمومی حضرت آیة‌اللّه العظمی مرعشی نجفی ، قم 1354ـ1376ش؛ محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، ج9، تهران 1340ش؛ محمدتقی دانش‌پژوه و علی‌نقی منزوی، فهرست کتابخانة سپهسالار ، بخش5، تهران 1356ش؛ محمد سمامی حائری، بزرگان تنکابن ، قم 1372ش؛ ولی‌قلی‌بن داودقلی شاملو، قصص الخاقانی ، چاپ حسن سادات ناصری، تهران 1371ـ1374ش؛ منوچهر صدوقی سها، تاریخ حکماء و عرفاء متأخر بر صدرالمتألهین ، تهران 1359ش؛ جورج طرابیشی، معجم الفلاسفة ، بیروت 1987؛ هانری کوربن، فلسفة ایرانی و فلسفة تطبیقی ، ترجمة جواد طباطبائی، تهران 1369ش؛ منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران: از عصر میرداماد و میرفندرسکی تا زمان حاضر ، تهیه و تحقیق و مقدمه و تعلیق از جلال‌الدین آشتیانی، ج 2، قم 1363 ش.
