تنقیح‌المناظر ، کتاب مهمی در نورشناسی از کمال‌الدینِ فارسی * (متوفی 718) به عربی. عنوان کامل آن تنقیح‌المناظر لذوی‌الابصار والبصائر است که در آن به مباحث رؤیت و نورشناسی پرداخته شده و از مهمترین آثار علمی جهان اسلام به شمار می‌آید. این کتاب تنقیح و تفسیری بر کتاب‌المناظر ابن‌هیثم * ، در هفت مقاله و با همان عنوانهاست (کمال‌الدین فارسی، ج 1، ص 8؛ قس ابن‌هیثم، 1404، مقدمة صَبْرَه، ص 11ـ13، 34ـ 35؛ زندگینامة علمی دانشوران ، ذیل «کمال‌الدین فارسی»). کمال‌الدین در این هفت مقاله به ترتیب مباحثی چون رؤیت و نور، ادراک، خطاهای بصری، انعکاس (مقاله‌های چهارم و پنجم و ششم) و انعطاف (شکست نور) را مورد بحث و آزمایش قرار داده است (ج 1، ص 10). علاوه بر خلاصه و شرح انتقادی هفت مقالة ابن‌هیثم، تنقیح‌المناظر شامل این قسمتهاست: خاتمه‌ای بر مقالة هفتم کتاب المناظر در انعطاف نور، ذیلی در مبحث رنگین کمان (قوسِ قُزح) و لواحقی که شرحهای کوتاهی از سه رسالة دیگر ابن‌هیثم، یعنی مقالة فی کیفیة‌الاظلال ، مقالة فی صورة‌الکسوف و مقالة فی الضوء ، است ( رجوع کنید به ج 1، ص 10ـ11).کمال‌الدین تنقیح‌المناظر را به توصیة استادش، قطب‌الدین شیرازی (متوفی 720)، تألیف کرده است (ج 1، ص 7). وی در ساختار متن، آرای ابن‌هیثم را با واژة «قال» و نظریات خود را با «اقولُ» بیان کرده، با وجود این در بسیاری موارد نظرهای هر دو با هم آمیخته است (نظیف، ج1، ص ک ـ ل). مقدمة تنقیح المناظر تنها منبع اصلی زندگینامة علمی مؤلف است و علاوه بر آن، سند موثقی است در مورد چگونگی انتقال آثار و مباحث علمی و از این حیث اهمیت بسیار دارد. در این مقدمه کمال‌الدین ضمن شرح طولانی و ارزنده‌ای در بارة آغاز فعالیت خود در زمینة نورشناسی، صریحاً آورده که فرضیه‌های نادرست «بزرگان حکمت»، بویژه تصور تساوی زاویه‌های تابش، انعکاس، انعطاف و نفوذ، باعث تحیر وی شده است. همچنین این عبارت از مقدمة تنقیح‌المناظر به لحاظ تاریخی بسیار مهم است که قطب‌الدین شیرازی در جوانی دو جلد کتاب قطور به نام مناظر ، منسوب به ابن‌هیثم را در کتابخانه‌های فارس دیده و بعدها آنها را از سرزمینهای دور دست برای شاگرد مشتاق خود فراهم آورده است (کمال‌الدین فارسی، ج 1، ص 6ـ7). طبق این عبارت در زمان تألیف تنقیح‌المناظر (ح 688) استفاده از کتاب‌المناظر ابن‌هیثم در سرزمینهای اسلامی محدود بوده، در حالی که در اروپای قرون وسطا بسرعت و در بُعد وسیعی انتشار یافته، چندبار به لاتینی و ایتالیایی ترجمه شده و سپس جزو نخستین آثار چاپی دورة رنسانس در دسترس دانشمندان اروپایی قرار گرفته است (ابن‌هیثم، 1404، همان مقدمه، ص 44، 46ـ47).بنا بر مطالب تنقیح‌المناظر ، کمال‌الدین آرای ابن‌هیثم را بی‌چون و چرا نپذیرفته، چنانکه در بحث مقایسة برخورد و پراکندگی نور، نظر ابن‌هیثم را رد کرده است. همچنین در برخی موارد مانند بحث اتاق تاریک، شکست نور در دو کرة شفاف و جدولهای ضریب شکست نور (از هوا به شیشه) نظریات ابن‌هیثم را بسط داده است ( زندگینامة علمی دانشوران ، همانجا؛ نیز رجوع کنید به ) فرهنگ قرون وسطا ( ، ذیل "Optics, Islamic" ). از دیگر جنبه‌های مهم کتاب تنقیح‌المناظر گستردگی دامنة موضوعی علم مناظر در آن‌است. چنانکه کمال‌الدین‌در مبحث رؤیت، به‌ضرورت به مباحثی چون نور، سایه، تاریکی، مرئی و نامرئی بودن و شعاعهای مربوطه (بدون گنجاندن مبحث آیینه‌های سوزان در گسترة علم مناظر) پرداخته است (ج 2، ص 357؛ رجوع کنید به شکل 1).تنقیح‌المناظر شامل مباحث علمی و شیوه‌های آزمایشی برجسته‌ای است که در همان زمان، دانشمندان اروپایی نیز ظاهراً بدون ارتباط مستقیم با آثار کمال‌الدین به آن می‌پرداخته‌اند. مهمترین دستاورد علمی او در مبحث رنگین‌کمان است. وی در این مبحث، نه فقط در مفهوم سنّت ارسطویی (تصور عملکرد ابر به صورت آیینة مقعر)، بلکه در اتخاذ روش آزمایشی (تعبیة کرة شیشه‌ای محتوی آب، نمونة قطرة باران در آسمان) تحول عمده‌ای پدید آورده است. برخی از پژوهشگران عقیده دارند که کمال‌الدین نظریاتش را در بارة رنگین‌کمان از استادش قطب‌الدین شیرازی اخذ کرده است. البته تردیدهایی نیز در این امر وجود دارد، ولی نمی‌توان نوآوریهای کمال‌الدین را انکار کرد. آرای کمال‌الدین و دانشمندان پیش از وی مانند ابن‌سینا و قطب‌الدین شیرازی در بارة رنگین‌کمان، بارها با فرضیه‌های دیتریش (تئودوریک) فرایبرک (دانشمند آلمانی؛ متوفی 710/1310) در این زمینه مقایسه شده است ( زندگینامة علمی دانشوران ؛ ) فرهنگ قرون وسطا ( ، همانجاها).کمال‌الدین و پیش از او ابن‌هیثم با رویکردی کاملاً متفاوت با پیشینیان خود، علاوه بر مشاهده، به کمک «مهار» آزمایشها، نتایج مهمی در مورد نحوة عملکرد نور یا رنگین‌کمان به دست آورده‌اند، اما کارگاههای تجربی آنها در خدمت اثبات و نفی فرضیه‌های موجود بوده نه‌کشف فرضیات‌جدید، مانندآنچه محور اصلی علوم تجربی بیکُنی (بر گرفته از نام فرانسیس بیکن ، متوفی 1035/1626، رهبر فلسفی جنبش علمی قرن هفدهم اروپا) شناخته می‌شود ( رجوع کنید به معصومی همدانی، ص 56 ـ57).کتاب تنقیح‌المناظر ظاهراً به اروپا راه نیافته ولی در سرزمینهای اسلامی نفوذ بسیار داشته و بویژه به سبب انتشار محدود کتاب‌المناظر در قلمرو اسلامی، تا حدی جایگزین آن شده است. از تنقیح‌المناظر چندین نسخة خطی به جامانده است. این اثر نخستین بار در دو جلد در حیدرآباد دکن (1347ـ 1348) و بر اساس نسخة کتابخانة لیدن هلند و سه نسخه از هندوستان چاپ و منتشر شده است و غلطهای بسیاری دارد. در 1404/1984 در قاهره نیز فقط جزء اول، با استفاده از کهنترین نسخة تنقیح‌المناظر (استنساخ در 716)، تصحیح شده و انتشار یافته است (ابن‌هیثم، 1989، ج2، ص72، پانویس 115). از تنقیح‌المناظر خلاصه‌ای با عنوان کتاب‌البصائر فی علم‌المناظر به قلم خود کمال‌الدین تألیف شده که چون فاقد اثباتها و شکلهای اثر اصلی است، به نظر می‌رسد که بیشتر جنبة آموزشی داشته است. در میان چند نسخة خطی موجودِ کتاب البصائر ، یک نسخة قدیمی و نفیس در کتابخانة مدرسة عالی شهید مطهری، به استنساخ یکی از شاگردان کمال‌الدین، به نام حسین‌بن حسن شهنشاه سمنانی (حسینشاه منجم سمنانی)، وجود دارد که به سبب استناد به تاریخ وفات مصنف در 718 (به جای 720 مکتوب در بسیاری از مراجع) اهمیت بسزایی دارد و در چند پژوهش جدید در بارة کمال‌الدین نیز آمده است ( رجوع کنید به اقلیدس، ج 1، مقدمة خیراندیش، ص XLIX - L ؛ قربانی، ص 15). از رسائلی که تحت تاثیر تنقیح‌المناظر نوشته شده می‌توان به اثر مهم تقی‌الدین راصد * با عنوان نور حدقة الابصار و نور حدیقة الانظار و همچنین ضیاءالبصایر اثر محمد کریم‌بن‌ابراهیم کرمانی (متوفی 1288) اشاره کرد که نشانة دامنة نفوذ تنقیح‌المناظر در دورة متأخر است ( رجوع کنید به اقلیدس، ج 1، همان مقدمه، ص LII-LI ). کرمانی در مقدمة اثر فوق (ص 2)، پس از تحسین کتاب تنقیح‌المناظر ، نوشته است که مؤلف در مباحث مربوط به طبیعیات در موارد زیادی به خطا رفته است. کرمانی به بحث مناظر بیشتر از دیدگاه طبیعیات فلسفی پرداخته است.منابع: ابن‌هیثم، کتاب‌المناظر ، المقالات 1ـ3 : فی‌الابصار علی‌الاستقامة ، چاپ عبدالحمید صبره، کویت 1404/1983؛ ابوالقاسم قربانی، فارسی‌نامه: در شرح احوال و آثار کمال‌الدین فارسی ریاضی‌دان و نورشناس ایرانی ، تهران 1363 ش؛ محمدکریم‌بن ابراهیم کرمانی، مجموعة‌الرسائل ، رسالة 1: ضیاءالبصایر فی‌المرایا و المناظر ، کرمان [ بی‌تا. ] ؛ محمدبن حسن‌کمال‌الدین فارسی، کتاب تنقیح‌المناظر لذوی‌الابصار و البصائر ، حیدرآباد دکن 1347ـ 1348؛ حسین معصومی همدانی، «حرف تازة ابن‌هیثم»، نشر دانش ، سال 3، ش 6 (مهر و آبان 1362)؛ مصطفی نظیف، الحسن‌بن الهیثم: بحوثه و کشوفه‌البصریة ، [ قاهره ] 1361ـ1362/ 1942ـ1943؛Dictionary of scientific biography , ed. Charles Coulston Gillispie, New York: Charles Scribner's Sons, 1981, s.v. "Kama ¦l A l-D ¦ân Abu'l H ¤asan Muh ¤ammad Ibn A l-H ¤asan A l-Fجris ¦â" (by Roshdi Rashed); Diof the Middle Ages , vol.9, ed.Joseph R.Strayer, New York: Charles Scribner's Sons, 1987, s.v. "Optics, Islamic" (by Abdelhamid Sabra); Euclid, The Arabic version of Euclid's Optics = Kita ¦b Uql ¦dis fi ikhtila ¦f al-mana ¦z ¤ir , edited and translated with historical introduction and commentary by Elaheh Kheirandish, New York 1999; Ibn Haytham, The optics of Ibn A l-Haytham , books I-III: On direct vision , edited and translated with introduction and commentary by Abdelhamid Sabra, London 1989.
