تنظیمات، ادبیات رجوع کنید به ادبیات جدیده؛ ترکی، زبان و ادبیاتNNNNتنظیم خانواده رجوع کنید به رشد جمعیت NNNNتنقیحالمقال (عنوان مشهور تنقیحالمقال فی احوال الرجال یا تنقیحالمقال فی علمالرجال )، اثری جامع در علم رجال به عربی، تألیف شیخ عبداللّه مامقانی * ، عالم و فقیه امامی قرن سیزدهم و چهاردهم. این کتاب را گستردهترین کتاب رجالی شیعة امامیه (فضلی، ص 59) و بلکه مفصّلترین اثر در علم رجال دانستهاند (آقابزرگ طهرانی، ج 4، ص 466).تنقیح المقال شامل مقدمه، متن اصلی و خاتمه است. مقدمه، که دارای چهار مقام است، مشتمل است بر تعریف و بیان موضوع و جایگاه علم رجال و سی فایده از اصول و قواعد این علم. خاتمه نیز شامل ده بخش در همین اصول و قواعد است. متن اصلی به چهار فصل اسماء، القاب، کنیهها و نامهای زنانِ راویِ حدیث تقسیم شده است. در هر یک از این فصول، راویان به ترتیب الفبا و با شماره ذکر شدهاند. پس از ذکر نام هر راوی، ضبط و تلفظ صحیح نام، به همراه نسب و همچنین آرا و اقوال رجالیِ موجود در بارة راوی و در صورت نیاز تمیز وی از نامهای مشابه و مشترک عرضه گردیده و در نهایت نتیجهگیری شده است.در این کتاب، شرححال صحابه و تابعین و اصحاب ائمه علیهمالسلام و دیگر راویان تا قرن چهارم، و اندکی از عالمان حدیث و مشایخ اجازه و مؤلفان مشهور در زمینة علم رجال درج شده است (آقابزرگ طهرانی، همانجا؛ محمدرضا مامقانی، مصاحبة مورخ 3/2/1381 ش). تعلیقات مؤلف در حواشی کتاب و نیز بخش «خاتمةالخاتمه»، شامل استدراکات رجالی وی بر کتاب است. تعداد رجال ذکر شده در کتاب، مجموعاً به 307 ، 16 تن میرسد که از این تعداد، 328 ، 1 تن ثقه، 665 ، 1 تن حَسَن، 46 تن موثق و بقیه ضعیف، مجهول یا مهمل معرفی شدهاند ( رجوع کنید به عبداللّه مامقانی، ج 1، بخش 1، ص 169، 171).از ویژگیهای مهم این اثر، وجود فهرستی با عنوان «نتائج التنقیح فی تمییزالسقیم منالصحیح» در ابتدای کتاب است. این فهرست مفصّل در بر دارندة اوصاف راویان (ثقه، حسن، موثّق، مجهول، مهمل و موارد خاص) در مقابل نام هر راوی است و در حکم چکیدة آرای مؤلف در مورد رجال مذکور در کتاب است. ترتیب الفبایی فهرست و تطابق شمارهگذاری آن با متن اصلی، بر کارآمدی آن در مراجعات سریع افزوده است ( رجوع کنید به همان، ج 1، بخش 1، ص 4 به بعد).از نکات شایان توجه این کتاب، گستردگی و جامعیت آن با توجه به مدت کوتاه تألیف و تصحیح و چاپ است، تا آنجا که این امر را خرق عادت و از تأییدات خاص الاهی بر شمردهاند (آقابزرگ طهرانی، همانجا؛ نیز رجوع کنید به عبداللّه مامقانی، ج 1، بخش 1، ص 2). مامقانی تألیف این آخرین اثر خود را در نیمة مرداد 1308 آغاز نمود و تا هنگام وفات (1311 ش) با عشق و علاقة فراوان، همة وقت خود را صرف این کار ساخت و در مهر 1310 نگارش و بازبینی آن را به پایان رساند. بخشی از این مجموعه، با توجه به تاریخهای مذکور در صفحه عنوان و خاتمة مجلدات چاپ سنگی، در زمان حیات مؤلف و تحت نظارت وی چاپ شد و قسمتی دیگر پس از درگذشت او منتشر گردید (قس آقابزرگ طهرانی، همانجا). مؤلف در این مدت کوتاه، به اهمّ کتب رجال و شرححالهای معتبر شیعه مراجعه نموده، آرا و اقوال علمای قدیم و جدید را آورده و به تعبیر خود، اهل تحقیق را از مراجعه به کتب پیشین بینیاز ساخته است. همچنین از کتب رجالی اهل سنّت، بویژه اُسدالغابة فی معرفةالصحابة ، بهره برده است (برای آگاهی از فهرست منابع رجوع کنید به عبداللّه مامقانی، ج 1، بخش 1، ص 2).برخی از صاحبنظران این اثر را ستودهاند (حرزالدین،ج 2، ص 21؛ آلمحبوبه، ج 3، ص 257؛ آقابزرگ طهرانی، همانجا). برخی نیز از آن انتقاد کردهاند؛ امین (ج 1، ص 211) با وجود بر شمردن این کتاب در میان مآخذ اعیانالشیعة ،آن را پر اشتباه معرفی کرده و آقابزرگ طهرانی (همانجا) در کنار ستایش از این اثر و مؤلف آن ، آن را نیازمند تنقیح و بازنگری دانسته است. محمدتقی شوشتری (متوفی 1374 ش)، با آنکه این کتاب را بهترین و متقنترین تألیف رجالی از نظر جامعیت و گردآوری اقوال رجالیان برشمرده، بیش از دیگران از آن انتقاد کرده است ( رجوع کنید به تستری، 1410، ج 1، ص 9ـ12). وی ابتدا نقدها و تعلیقات خود را در حاشیة نسخهای از این کتاب که در اختیارش بود، یادداشت میکرد، سپس آنها را مستقلاً نگاشت که به قاموسالرجال * شهرت یافت و با همین عنوان بهچاپ رسید (همو، 1364 ش، ص 4). گفتنی است برخی با وجود همة ارزشهای قاموسالرجال ، بر لحن تند و بعضی عبارات نامناسب این کتاب خرده گرفته و آن را نقطة ضعف این اثر بر شمردهاند (قاضی طباطبائی، ص 435؛ شبیری زنجانی، ص 13).تنقیحالمقال ، به همراه فهرست «نتائجالتنقیح فی تمییز السقیم من الصحیح» و کتاب مقباس الهدایة فی علم الدرایة ، اثر دیگر مؤلف، مجموعاً در سه جلد رحلی، در نجف چاپ سنگی شد. چاپ جدید این کتاب با استدراک و تعلیقات فرزند مؤلف، محییالدین مامقانی از 1423 در قم آغاز و برخی مجلدات آن چاپ شده است.منابع: آقابزرگ طهرانی؛ جعفربن باقر آلمحبوبه، ماضیالنّجف و حاضرها ، بیروت 1406/1986؛ امین؛ محمدتقی تستری، «آیتاللّه علامه حاج شیخ محمدتقی شیخ (شوشتری): رجالی عظیم معاصر» (مصاحبه)، کیهان فرهنگی ، سال 2، ش 1 (فروردین 1364)؛ همو، قاموسالرجال ، قم 1410؛ محمد حرزالدین، معارفالرجال فی تراجمالعلماء والادباء ، قم 1405؛ موسی شبیری زنجانی، « قاموسالرجال و صاحب آن» (مصاحبه)، کیهان فرهنگی ، سال 2، ش 1 (فروردین 1364)؛ عبدالهادی فضلی، اصول علمالرجال ، بیروت 1414/1994؛ محمدعلی قاضی طباطبائی، تحقیق در بارة روز اربعین حضرت سیّدالشّهداء علیه الاف التّحیة والثّناء ، تبریز 1352 ش؛ عبداللّه مامقانی، تنقیحالمقال فی علمالرجال ، چاپ سنگی نجف 1349ـ1352.
