تنسوخنامة ایلخانی ، کتابی به فارسی که خواجه نصیرالدین طوسی به درخواست هولاکو، ایلخان مغول (حک : 614ـ663)، در بارة «هرچه به خدمت پادشاهان، تنسوق آورند» (نصیرالدین طوسی، ص 4) نوشت. وجهتسمیة کتاب نیز از همینجاست. عنوان جواهرنامه یا رسالة جوهریه را نیز برای آن ذکر کردهاند (مدرّس رضوی، ص528؛ فراهانی، ص22، 51؛ آقابزرگطهرانی، ج4، ص458). حاجیخلیفه آن را بهاشتباه تشوقنامه نیز ضبط کرده است (ج1، ستون410، قس ستون 495). تَنْسُخ/تَنْسوخ (معرّب آن: تَنْسُق و تَنْسوق ) واژة ترکی جَغَتایی است، به معنای چیز(های) نادر و عجیب و نیکو و ارزشمند. آن را به صورت تانْکْسوق و تَنْکْسوق هم نوشتهاند (برای آگاهی از نظرهای مختلف در بارة ریشة این واژه، ضبطهای گوناگون و موارد کاربرد آن رجوع کنید به دورفر ، ج 2، ص570 ـ572).تاریخ تألیف تنسوخنامه در خود کتاب مذکور نیست، اما به دلیل اشارهای در مقدمة یکی از نسخههای آن نتیجه گرفتهاند که در زمان حکومت منکوقاآن و به روزگار حکومت هولاکو برایران، یعنی بین 654 و 657، تألیف شده است (نصیرالدین طوسی، مقدمة مدرّس رضوی، صسیزده، سیونه؛ دبیرسیاقی، ص 467).تنسوخنامه تا مدتها اثری بدیع پنداشته میشد و گمان میرفت که عرائس الجواهر و نفایس الاطایب ابوالقاسم عبداللّهبن محمد کاشانی (متوفی 700) از روی آن نوشته شده باشد، اما با پیدا شدن جوهرنامة/ جواهرنامة نظامی (تألیف در 592 یا 593) از مؤلفی معروف به نیشابوری، معلوم شد که این کتاب منبع مشترک تنسوخنامه و عرائس الجواهر بوده است (افشار، 1350ش، ص35؛ همو، 2000، ص152ـ153)، با این تفاوت که کاشانی و طوسی هریک اطلاعات محلی و شخصی و مصطلحات زمان خود را بدان افزوده (همو، 1350ش، ص 40) و در تقدم و تأخر مطالب تغییراتی دادهاند (همان، ص 37؛ برای مقایسة نمونههایی از هرسه کتاب رجوع کنید به همان، ص 41ـ 42؛ محبّی، ص166ـ173). تا پیش از یافته شدن جواهرنامة نظامی ، تنسوخنامه را دومین اثر مهم در کانیشناسی پس از جماهر ابوریحان بیرونی میشمردند و مبتنی بر شماری از منابع متقدم دورة اسلامی، مانند آثار جابربن حیان، کندی، محمد زکریای رازی، عُطاردبن محمد ( زندگینامة علمی دانشوران ، ذیل «طوسی») و بویژه الجماهر بیرونی، میدانستند (همانجا؛ نصیرالدین طوسی، مقدمة مدرّس رضوی، صسیزده). این بهرغم تفاوتهای زیاد میان جماهر و تنسوخنامه بوده است؛ مثلاً، بیرونی مجموعاً 32 مادّة کانی و آلی را ذکر کرده که تقریباً نیمی از مطالب نقل شده در تنسوخنامه است، اما شرح و تفصیل آن بسیار بیشتر است.تنسوخنامه مشتمل است بر مقدمه حاوی دعا و علت نامگذاری و معرفی مطالب کتاب، و چهار مقاله که هریک غالباً چندین فصل دارد. در مقالة اول در بارة نقش بخارها و پرتو خورشید در تکوّن کانیها سخن رفته، که کاملاً شبیه به نظریة ابنسینا است ( زندگینامة علمی دانشوران ، همانجا). در همان مقاله مؤلف، همة رنگها را پدید آمده از سفید و سیاه میداند و دیگر رنگها در حدفاصل این دو قرار دارند. در مقالة دوم از 64 مادّة کانی بیش از همه به یاقوت و مروارید و زمرد و الماس و لعل پرداخته شده است. مقالة سوم در بارة نحوة پیدایش و شرح ویژگیهای هفت فلز، چهار همبسته (آلیاژ)، سه مادّة جانوری و سه مادّة گیاهی است. مقالة چهارم اختصاص به عطرها و دو «معجون نفیس» و جز اینها دارد. هر مقاله معمولاً شامل این اطلاعات در بارة هر مادّه است: انواع، اَشباه، عیبها، شیوة جلادادن، طرز محک زدن، بها، منافع و خواص، محل معدنها، و اخبار و حکایات مربوط به آن.از تنسوخنامه نسخههای متعددی در بعضی کتابخانههای جهان وجود دارد ( رجوع کنید به نصیرالدین طوسی، مقدمة مدرّس رضوی، ص سی ـ سیوهفت؛ ماتویفسکایا و روزنفلد ، ج 2، ص 408؛ استوری ، ج 2، بخش 3، ص 449ـ450؛ بروکلمان ، ) ذیل ( ، ج1، ص933؛ فِکرَت، ص149؛ افشار و دانشپژوه، ج2، ص167). نسخة چاپی کتاب به تصحیح و تحشیة محمدتقی مدرّس رضوی در 1348ش در تهران انتشار یافت.نیز رجوع کنید به جواهرنامه * ؛ جواهرنامة نظامی *منابع: آقابزرگطهرانی؛ ایرج افشار، « جوهرنامة نظامی مأخذ تنسوخنامه و عرایسالجواهر »، یغما ، سال24، ش1 (فروردین 1350)؛ ایرج افشار و محمدتقی دانشپژوه، فهرست کتابهای خطی کتابخانة ملی ملک ، ج2، تهران 1354ش؛ حاجیخلیفه؛ محمد دبیرسیاقی، فرهنگهای فارسی و فرهنگگونهها ، تهران 1368ش؛ ابوالحسن فراهانی، شرح مشکلات دیوان انوری ، چاپ مدرّس رضوی، تهران 1340ش؛ محمد آصففکرت، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی ، مشهد 1369ش؛ محمدتقی مدرس رضوی، احوال و آثار خواجه نصیرالدّین طوسی ، تهران 1370ش؛ محمدبنمحمد نصیرالدین طوسی، تنسوخنامة ایلخانی ، چاپ محمدتقی مدرّس رضوی، تهران 1363ش؛Iraj Afshar, "]review of[ Java ¦her-na ¦me-ye Nez ¤a ¦m ¦", in Nas ¤ ¦r A l-D ¦n T ¤u ¦s ¦: philosophe et savant du XIII e siةcle , actes du colloque tenu ب l'universitإ de Tإhإran (6-9 mars 1997), إtudes rإunies et prإsentإes par N. Pourjavady et Z §. Vesel, Tehran 2000; Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden 1943-1949, Supplementband , 1937-1942; Dictionary of scientific biography , ed. Charles Coulston Gillispie, New York 1981, s.v. " A l-T ¤u ¦s ¦â, Muh ¤ammad ibn Muh ¤ammad" (by Seyyed Hossein Nasr); Gerhard Doerfer, Tدrkische und mongolische Elemente im Neupersischen , Wiesbaden 1963-1975; G. P. Matvievskaya and B. A. Rozenfeld, Matematiki i astronomi musulmanskogo srednevekovia i ikh trudi ( VIII th- XVII th cent. ), Moscow 1983; Parviz Mohebbi, "La taille et polissage des pierres prإcieuses d'aprةs les traitإs de minإralogie persans", in Nas ¤ ¦r A l-D ¦n T ¤u ¦s ¦: philosophe et savant du XIII e siةcle ; Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio-bibliographical survey , vol. 2, pt.3, Leiden 1977.
