تنزیل ، واژه‌ای قرآنی. تنزیل در لغت به معنای فرو فرستادن، فرود آوردن، ترتیب دادن و به ترتیب فرو فرستادن است (جوهری؛ ابن‌فارِس؛ ابن‌منظور، ذیل «نزل»؛ نیز رجوع کنید به دهخدا، ذیل واژه) و همچنین به معنای مطلق وحی و قرآن مجید (دهخدا، همانجا) به کار می‌رود.این واژه پانزده بار در قرآن کریم به کار رفته ( رجوع کنید به عبدالباقی، ذیل واژه) که شش مورد آن (یس: 5؛ شُعراء: 192؛ فصّلت: 42؛ واقعه: 80؛ حاقّه: 43) در اشاره به قرآن کریم یا توصیف آن است. موارد دیگر نیز ــ بجز یک مورد (فرقان: 25) که در بارة فرود آمدن فرشتگان است ــ با قرآن ارتباط دارد. واژة تنزیل در همة کاربردهای قرآنی، ضمن آیات یا در کنار آیاتی آمده که در آن از عظمت و اهمیت کتاب (قرآن) و انذار و بشارت سخن رفته است ( رجوع کنید به حجتی، ص 235). این واژه در چهار سوره (مؤمن، فصّلت، جاثیه و احقاف) از هفت سورة حَوامیم * دقیقاً پس از حروف مقطعة ح'م´ آمده است و این کاربرد به یکی از مضامین مشترک این گروه از سوره‌ها، یعنی خاستگاه و مبدأ وحی و چگونگی نزول قرآن، اشاره دارد (جوادی آملی، ج 3، ص 28، ج 4، ص 248). در آیات قرآن، برای گزارش و تبیین چگونگی نزول قرآن کریم، هم واژة انزال و هم واژة تنزیل به کار رفته است. دامغانی (ص 187ـ 188) برای انزال و تنزیل در قرآن نُه وجه معنایی ذکر کرده است: سخن (زمر: 1)، آفریدن (حدید: 25)، باریدن باران (ق: 9)، بیان کردن (اِسراء: 106)، فرود آوردن (مؤمنون: 29)، ثواب (فصّلت: 32)، فرستادن (سجده: 14)، وسعت دادن روزی (شوری': 27) و تعلیم (شُعراء: 192ـ194).بسیاری از مفسران و قرآن‌پژوهان عقیده دارند که انزال به معنای نزول دفعی قرآن است و تنزیل به معنای نزول تدریجی آن (راغب اصفهانی، ذیل «نَزَلَ»؛ فیروز آبادی، ج 5، ص 40؛ طباطبائی، ج 2، ص 15؛ نیز رجوع کنید به جرجانی، ص 93). بنابراین دو گونه نزول برای قرآن قائل شده‌اند: نزول یکباره در شب قدر، و نزول تدریجی در طول دورة رسالت (طبری، ج 15، ص 119؛ طَبْرِسی، ج 10، ص 786؛ ابن‌کثیر، ج 1، ص 337؛ زرکشی، ج1، ص321؛ سیوطی، ج1، ص146؛ مجلسی، ج18، ص253ـ 254). اما بر اساس برخی آیات (برای نمونه رجوع کنید به بقره: 22؛ فرقان: 32؛ نحل: 44) و دیدگاههای برخی واژه‌شناسان و ادیبان ( رجوع کنید به جوهری، ذیل «نزل»؛ فَیّومی، ج 4، ص 358) و نیز آرای برخی مفسران و قرآن‌پژوهان ( رجوع کنید به ابوحَیّان غَرناطی، ج 2، ص 378؛ ابن‌عاشور، ج 3، ص 148؛ طَیِّب، ج 3، ص 101؛ مهدوی‌راد، ص 32) هر یک از مفاهیم انزال و تنزیل به دو معنای نزول دفعی و تدریجی به کار می‌روند و، از نظر معنا، با یکدیگر تفاوتی ندارند. بنا بر نظر صالحی نجف‌آبادی (ص 75)، انزال و تنزیل هر دو به معنای مطلق «نازل کردن» هستند و نزول دفعی یا تدریجی جزو مفهوم هیچکدام نیست. در بیشتر تفاسیر و کتابهای حدیثی واژة تنزیل به معنای «قرآن و کلام‌اللّه» با بسامد بسیاری به کار می‌رود، گاهی نیز در مفهوم خصوصیات زمان و مناسبات تاریخی عصر نزولِ آیات کاربرد دارد؛ ازینرو، مفسران تحت عنوان تنزیل به نقل و بررسی شأن نزول آیات می‌پردازند (عمید زنجانی، ص 140).به نظر می‌رسد که در سده‌های اولیة اسلامی واژة تنزیل مترادفِ واژة تفسیر در توضیح و شرح آیات قرآن به کار می‌رفته است و بعدها بتدریج مفسران از استعمال واژة تنزیل خودداری کرده و برای تبیین آیات فقط از واژة تفسیر استفاده کرده‌اند.در برخی روایات، واژة تنزیل در برابر تأویل آمده و این دو واژه به معنای ظاهر و باطن به کار رفته‌اند (برای نمونه رجوع کنید به حرّ عاملی، ج 1، ص 208؛ مجلسی، ج 92، ص 97؛ حویزی، ج 4، ص 417). بر این اساس، فهم این حدیث مشهور نبوی نیز آسان می‌شود: «از میان شما کسی است که بر اساس تأویل قرآن پیکار می‌کند، چنانکه من بر اساس تنزیل آن قتال کردم و او علی‌بن ابی‌طالب است» (مجلسی، ج 32، ص 243، 309، ج 40، ص 94، ج 89، ص 96 و در منابع حدیثی عامّه رجوع کنید به ابن‌حنبل، ج 3، ص 33، 82؛ حاکم نیشابوری، ج 3، ص 123). گویا با نظر به مضمون این حدیث بوده که عمار یاسر (یا عبداللّه‌بن رواحه) در جنگ صفین چنین رجز می‌خوانده: «نَحنُ ضَرَبناکُم علی تَنْزیلِه/ فَالیوم نَضْرِبکم علی تَأویلِه» ( رجوع کنید به نصربن مزاحم، ص 468؛ مسعودی، ج 3، ص 129؛ ابن‌حجر عسقلانی، ج 7، ص 383ـ 384). همچنین روایات بسیاری در منابع شیعی نقل شده که مضمون آنها تطبیق آیات قرآن بر اهل‌بیت پیامبر اکرم است و گاه از این تطبیق با عنوان تنزیل یاد شده است (برای نمونه‌هایی از این احادیث رجوع کنید به کلینی، ج 1، ص 412ـ436؛ مجلسی، ج 23، ص 167). بر پایة این احادیث، اساساً برخی آیات از آغاز در بارة اهل‌بیت علیهم‌السلام نازل شده که این همان تنزیل است؛ در برابرِ تأویل، که عبارت است از تطبیق آیات بر آنها در دوره‌های بعد. فهم صحیح معنای تأویل و کاربرد نسبتاً فراوان آن برای درک درست مفهوم تنزیل لازم است (برای برخی موارد کاربرد این دو اصطلاح قرآنی در برابر هم رجوع کنید به تأویل * ، بخش 2: کاربرد قرآنی).قرآن کریم دارای قوسی نزولی و قوسی صعودی است؛ قوسِ نزولی را تنزیل و قوسِ صعودی را تأویل می‌نامند (شاکر، ص 99). در قوس نزولی، قرآن به سان نوری از مقام علم و ارادة خدا (= مَطْلَع/ مبدأ) طلوع می‌کند («... قَدْ ج'آءَکُمْ مِنَ اللّ'هِ نُورٌ...»؛ مائده: 15) تا به صورت کتابی صریح و آشکار، بر خلق تجلی یابد («... وَ کِتابِ مُبینٌ»؛ مائده:15) و این سیر تنزیل است («تَنْزیلٌ مِنْ رَبِّ الع'الَمینَ»؛ حاقه: 43؛ شاکر، همانجا).منابع: علاوه بر قرآن، ابن‌حجر عسقلانی، فتح‌الباری شرح صحیح‌البخاری ، بیروت: دارالمعرفه، [ بی‌تا. ] ؛ ابن‌حنبل، مسند احمدبن حنبل ، استانبول 1402/1982؛ ابن‌عاشور (محمدطاهربن محمد)، تفسیرالتحریر والتنویر ، تونس 1984؛ ابن‌فارس؛ ابن‌کثیر، تفسیرالقرآن‌العظیم ، بیروت 1412؛ ابن‌منظور؛ ابوحیان غرناطی، تفسیرالبحر المحیط ، بیروت 1403/1983؛ علی‌بن محمدجرجانی، کتاب‌التعریفات ، چاپ ابراهیم ابیاری، بیروت 1405/1985؛ عبداللّه جوادی آملی، تفسیر موضوعی قرآن مجید ، ج 3، 4، [ تهران ] 1364 ش؛ اسماعیل‌بن حماد جوهری، الصحاح: تاج‌اللغة و صحاح‌العربیة ، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت [ بی‌تا. ] ، چاپ افست تهران 1368 ش؛ محمدبن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علی‌الصحیحین ، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، بیروت 1406؛ محمدباقر حجتی، «نگاهی دیگر یا تحلیل گسترده در بارة اسم و عنوان یا اسامی و عناوین قرآن کریم»، در مجموعة سخنرانیها و مقالات اولین کنفرانس تحقیقاتی علوم و مفاهیم قرآن: 27 رجب 1409 هجری قمری ، قم: دارالقرآن الکریم، 1368 ش؛ حرّ عاملی؛ عبدعلی‌بن جمعه حویزی، کتاب تفسیر نورالثقلین ، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم [ 1383ـ 1385 ] ؛ حسین‌بن محمود دامغانی، الوجوه و النظائر لالفاظ کتاب اللّه العزیز ، ج 1، چاپ محمدحسن ابوالعزم زفیتی، قاهره 1412/1992؛ دهخدا؛ حسین‌بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب‌القرآن ، چاپ محمد سید کیلانی، تهران ?[ 1332 ش ] ، محمدبن بهادر زرکشی، البرهان فی علوم‌القرآن ، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، جمال حمدی ذهبی، و ابراهیم عبداللّه کردی، بیروت 1410/1990؛ عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، الاتقان فی علوم‌القرآن ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، [ قاهره 1967 ] ، چاپ افست قم 1363 ش؛ محمدکاظم شاکر، روش‌های تأویل قرآن: معناشناسی و روش‌شناسی تأویل در سه حوزة روایی، باطنی و اصولی ، قم 1376 ش؛ نعمت‌اللّه صالحی نجف‌آبادی، «نظریه‌ای در بارة کیفیت نزول قرآن»، کیهان اندیشه ، ش 32 (مهر و آبان 1369)؛ طباطبائی؛ طبرسی؛ طبری، جامع ؛ عبدالحسین طیب، اطیب‌البیان فی تفسیرالقرآن ، تهران 1366 ش؛ محمدفؤاد عبدالباقی، المعجم‌المفهرس لالفاظ القرآن‌الکریم ، قاهره 1364، چاپ افست تهران ?[ 1397 ] ؛ عباسعلی عمید زنجانی، مبانی و روش‌های تفسیر قرآن ، تهران 1379 ش؛ محمدبن یعقوب فیروزآبادی، بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز ، ج 5، چاپ عبدالعلیم طحاوی، قاهره 1390/1970؛ احمدبن محمد فیّومی، المصباح المنیر فی غریب الشرح‌الکبیر للرافعی ، بیروت: دارالفکر، [ بی‌تا. ] ؛ کلینی؛ محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار ، بیروت 1403/1983، همان، ج 32، چاپ محمدباقر محمودی، تهران 1365 ش؛ مسعودی، مروج (بیروت)؛ محمدعلی مهدوی راد، «اوصاف قرآن: تنزیل»، فرهنگ جهاد ، سال 4، ش 1 (پاییز 1377)؛ نصربن مزاحم، وقعة صفیّن ، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره 1382، چاپ افست قم 1404.
