تُنجِلی (در ترکی امروزی: تونجه‌لی )، استان («ایل ») و شهری در آناطولی شرقی در ترکیه. این استان در 1315 ش/ 1936 در محل سنجق قدیم در دَرسِم * ایجاد شد. شهرِ تنجلی، که کالان نیز نامیده می‌شد و در َ7 ْ39 عرض شمالی و َ34 ْ39 طول شرقی واقع شده بود، در همان زمان به عنوان مرکز جدید استان در محل روستای مامکی تأسیس شد. رودهای منزور سویو و پری‌چایی ، ریزابه‌های رود مرادسو، شاخة شرقی رود فرات، در این استانِ کاملاً کوهستانی (774 ، 7 کیلومتر مربع) جاری است. مرادسو مرز جنوبی این استان را تشکیل می‌دهد و کوههای منزور داغلاری مرز شمالی آن است و تنجلی را از درة رود قره‌سو، شاخة غربی رود فرات، جدا می‌سازد.محل پولور هویوک ــ که پیش از فرو رفتن در دریاچه‌ای که با احداث سدِّ کِبان (کوشای ، 1976) به‌وجود آمد، حفاری شد ــ در اواخر دورة نوسنگی یا اوایل دورة مفرغ، مسکون بوده است. این منطقه در طول تاریخ چندین بار سرحد بوده است: مرز میان قلمرو حتیها و پادشاهی هوریاییان میتانی در هزارة دوم قبل از میلاد با عنوان ایشووا ، مرز میان ماد و کاپادوکیا در شاهنشاهی ایران، و مرز میان رومیها و پارتها. پس از آنکه مسلمانان در سال 18/639، هویوک را تصرف کردند، خلفا و فرمانروایان روم شرقی بر سر آن به کشمکش پرداختند تا اینکه در 480/ 1087 ترکان سلجوقی بر آن تسلط یافتند و در 641/ 1243 تحت فرمانروایی مغولان در آمد. در قرن هشتم/ چهاردهم، بنواَرَتْنَه ( رجوع کنید به اَرَتْنَه * ) و مُطهّرتن، حاکم ارزنجان، و در قرن بعد عثمانیها و پادشاهان آق‌قوینلو بر سر آن به نزاع پرداختند. محمد دوم، سلطان عثمانی، در 878/ 1473 آن را ضمیمة خاک خود کرد. در قرن یازدهم/ هفدهم، اولیا چلبی قلعة پرتک را وصف کرده و حاجی‌خلیفه چمشکزک را مرکز «قضا»یی پررونق معرفی نموده است. در قرن سیزدهم/ نوزدهم این منطقه، سنجق درسم (به مرکزیت خوزات یا حوزات) را تشکیل می‌داد که تابع ولایت معمورة العزیز بود، بجز از 1297 تا 1306/ 1880 ـ 1888 که به‌صورت ولایتی ناپایدار در آمد. این منطقه بعدها نُه قضا، 533 روستا، و مجموعاً 430 ، 63 تن جمعیت داشت: 460 ، 15 ترک، 000 ، 12 کُرد، 800 ، 27 قزلباش و 170 ، 8 ارمنی. این جمعیت در مراکز مهم شهری، که در واقع جاهای کوچکی بودند، بجز خوزات که 600 ، 5 تن جمعیت داشت، زندگی می‌کردند.در 1300 ش/ 1921، ناحیة درسم بر اثر شورشی که در قوچگیری [ (قضای زارا/ زاره در ایالت سیداس) در 6 مارس 1921 آغاز شد و تا 17 ژوئن ادامه یافت ] دچار آشفتگی شد. سپس میان ولایتهای الازیغ و ارزنجان، در خارج از جمهوری، تقسیم گردید و در 1315 ش/ 1936، بار دیگر از نظر اداری مجزا و ولایت تنجلی نامیده شد. اوضاع این ولایت در 1316 ش/ 1937، بر اثر شورش سیدرضا [ که در همان سال اعدام شد ] ، دوباره آشفته شد. ولایت درسم، هشت قضا از نُه قضای سابق را شامل می‌شد: قضای مرکزی تنجلی، که قضای قدیمی پاخ بود با مرکزی جدید در تنجلی یا کالان در سواحل رود منزورسویو، مازگرت/ مازگرد، پرتک، چمشکزک، خوزات، اووه جق ، که مرکز آن پس از 1295/ 1878 نُه بار تغییر یافت؛ ناظمیه، که قبلاً قزل کلیسا نامیده می‌شد؛ و پولومور. جمعیت درسم ترکیب می‌شد از ترکهای روستایی و شهرنشین و کردها، که هنوز نیمه‌چادرنشین بودند و در سرشماری 1329 ش/ 1950، 55% کل جمعیت را تشکیل می‌دادند.این استان یکی از عقب‌مانده‌ترین مناطقِ کشور است. در آن مقدار کمی غلات به روش آبی کشت می‌شود و تقریباً هیچ کارخانه‌ای در آن وجود ندارد (در 1370 ش/ 1991 دو واحد صنعتیِ مواد غذایی ـ کشاورزی در آنجا به‌ثبت رسید). مهاجرت روستایی در سطح گسترده‌ای صورت می‌گیرد که به تنجلی (مرکز اداری منطقه که شهر کوچکی است با 449 ، 24 تن جمعیت در 1376 ش/ 1997)، کمکی نکرده است. جمعیت منطقه که در 1359 ش/ 1980، 974 ، 157 تن بود (با پراکندگی بیست تن در هر کیلومترمربع) در 1376 ش/ 1997 به 268 ، 86 تن تقلیل یافت.منابع:K. ع. Ag §ar, Tunceli-Dersim cog §rafyas , Istanbul 1940; V. Cuinet, La Turquie d'Asie , vol.2, Paris 1891, 384-404; V. Hخhfeld, Anatolische Kleinstجdte , Erlangen 1977, 63-65; H. Z. Ko íay, Keban projesi Pulur kaz s 1968-70 , Ankara 1976; H. Sara µog §lu, Dog §u Anadolu , Istanbul 1961; Yurt Ansiklopedisi , Istanbul 1982-1984, vol.10, 7281-7353, s.v. "Tunceli".
