التنبیه فی الفقه الشافعی ، از مهمترین متون فقهی شافعیان تألیف ابواسحاق شیرازی * ، فقیه شافعی قرن چهارم و پنجم. التنبیه کتابی است مختصر که جایگاه علمی مؤلف و ویژگیهایی مانند نثر روان و ساده، به کار بردن تعبیرات روشن و پرهیزکردن از جدل و مناقشه در میان آرا، آن را در زمرة مهمترین متون فقه‌شافعی قرار داده‌است (هیتو،ص168؛زُحَیلی، ص515)، به‌طوری که در بین پنج کتاب فقهی مشهور شافعیان ( التنبیه ، المختصر ، المهذَّب ، الوسیط و الوجیز ) مقبولترین متن فقهی به شمار می‌رود (نَوَوی، تهذیب ، ج1، ص34؛ هیتو، همانجا). تألیف کتاب در 452 آغاز شده و در 453 به پایان رسیده است (ابن‌قاضی شُهبَه، 1407، ج 1، ص 246). آن را مشتمل بر دوازده هزار مسئله دانسته‌اند ( رجوع کنید به صَفَدی، 1392، ج 6، ص 63).التنبیه شامل چهارده «کتابِ» (بابِ) فقهی است که از طهارت آغاز می‌شود و به شهادات ختم می‌گردد. مؤلف در همة ابواب فقهی، فتواهای خود را به اختصار و بدون ذکر دلیل آورده است. وی هرچند در برخی فروع فقهی به آرای گوناگون ــ که بعضاً نزد او پذیرفته نیست ــ اشاره کرده، به آرای مذاهب دیگر تصریح ننموده و ظاهراً از هیچ فقیهی نام نبرده است ( رجوع کنید به ابواسحاق شیرازی، 1403).ابواسحاق در تألیف کتاب و شیوة بیان مطالب، از التعلیقة (شرح مهم المختصر مُزَنی و از منابع اصلی شافعیان عراق و گروهی از فقهای مکتب خراسان، اثرِ ابوحامدبن ابی‌طاهر اسفراینی، متوفی 406) و در انتخاب عنوان آن از التنبیه ابن‌جِنّی (متوفی 392) در نحو، الهام گرفته است (ابن‌خلّکان، ج 3، ص 246ـ274؛ ابن‌قاضی شهبه، 1407؛ زحیلی، همانجاها؛ د. اسلام ، چاپ دوم، ج 9، ص 188).در منابع فقهی شافعی به التنبیه و شرحهای آن بسیار استناد شده است (برای نمونه رجوع کنید به ابن‌صلاح، ج 1، ص 251، 261، ج2، ص431، 447؛ نووی، المجموع ، ج 2، ص 46، 50، 182، 347؛ خطیب شِربینی، ج 1، ص 48، 142، 246؛ شروانی، ج 1، ص 107، 194، 226). عالمان بسیاری به تدریس، حفظ و شرح التنبیه می‌پرداختند و کسانی که آن را حفظ می‌کردند، نزد سایر علما مقبولیت بیشتری می‌یافتند (هیتو، ص 168؛ برای نظر علما در بارة کتاب رجوع کنید به ابن‌عساکر، ص 277؛ نووی، تحریر ، ص 27؛ سُبْکی، ج 4، ص 229؛ حاجی‌خلیفه، ج 1، ستون 489). از جمله حافظانِ التنبیه ، تقی‌الدین سُبْکی (متوفی 756)، جمال‌الدین‌ابن قَلانِسی (متوفی 731)، بدرالدین‌بن مکتوم (متوفی 797)، شمس‌الدین سلسبیلی (متوفی 770) و علی‌بن محمد موصلی (متوفی 734) بودند (نعیمی دمشقی، ج 1، ص 134، 197، 371ـ372، ج 2، ص 162، 399؛ برای موارد دیگر رجوع کنید به ابن‌عراقی، قسم 2، ص 299، 414؛ ابن‌قاضی شهبه، 1977ـ1994، ج 2، جزء 1، ص 165، 333، 602، ج 3، جزء 2، ص 239ـ240، 467، 485؛ نعیمی دمشقی، ج 1، ص 204، 250، 313، 599). در بارة ابن‌قَمّاح (فقیه شافعی، متوفی 741) گفته شده که وی آن‌چنان بر مطالب التنبیه احاطه داشته که به هنگام پرسش مسئله‌ای از آن، مسئلة قبلی را نیز از حفظ بیان می‌کرده است (صفدی، 1418، ج 4، ص 268).فقهای شافعی التنبیه را کتابی جامع و کامل می‌دانستند. نصیرالدین مبارک‌بن یحیی بَصری (متوفی 669) مدعی بود که تمام مسائل فقه را می‌توان از آن استخراج کرد (سبکی، ج 8، ص 367ـ 368؛ سیوطی، ج 1، ص 416). همچنین نقل شده که علی‌بن قاسم حَکَمی (از مفتیان یمن، متوفی 640) همة پرسشهای فقهی را فقط از این کتاب پاسخ می‌داده است (یافعی، ج 3، ص 88). متداول بودن تدریس و آموزش التنبیه تا زمان نگارش منهاج‌الطالبین اثرِ یحیی‌بن شرف نووی (متوفی 676) ادامه یافت (هیتو، ص 168).بر التنبیه شروح متعددی نوشته شده که اولین آن توجیه‌التنبیه تألیف ابن‌خَلّ (متوفی 552) است ( رجوع کنید به ابن‌خلّکان، ج 4، ص 227؛ سبکی، ج 6، ص 176). دیگر شروح مهم آن عبارت‌اند از: کفایة النبیه ، اثر ابن‌رِفعه (متوفی 716)؛ التوشیح ، تألیف تاج‌الدین سبکی (متوفی 771)؛ مقصد النبیه فی شرح خطبة التنبیه ، اثر ابن‌جماعه؛ شرح بدرالدین زرکشی (متوفی 794)؛ شرح احمدبن عیسی عَسْقَلانی با عنوان الاشراق فی شرح تنبیه ابی‌اسحاق ، شرح ابن‌قاضی شهبه (متوفی 851)؛ مجمع العشاق بتوشیح تنبیه الشیخ ابی‌اسحاق ، تألیف محمد خَیْضِری (متوفی 894)؛ و المُبْهت ، اثر حمزة‌بن یوسف حَمَوی (متوفی 670). شرح اخیر به اشکالات وارد شده بر کتاب پرداخته است ( رجوع کنید به حاجی‌خلیفه، ج 1، ستون 490ـ492؛ بروکلمان، ) ذیل ( ، ج 1، ص 670). نووی که خود حافظ التنبیه بود، در بارة این کتاب، دو اثرِ العمدة فی تصحیح التنبیه و تحریر الفاظ التنبیه را تألیف کرد (ذهبی، ج 4، ص 1470، 1472) و در تحریر به بررسی قواعد صرفی کلمات کتاب، ضبط آنها، رفع ابهام و توضیح عبارات دشوار متن پرداخت ( رجوع کنید به ص 27ـ29، مقدمة دقر، ص 5 ـ 6).شماری از شروح التنبیه ، مفصّل است، مانند شرح عَلاءالدین سُبکی (متوفی 747) در چهار جلد، شرح احمدبن موسی خَفاجا (متوفی 750) در ده جلد، کفایة‌النبیه اثر ابن‌رفعه در بیست جلد، و التفقیه فی شرح التنبیه تألیف قاضی جمال‌الدین محمد رَیْمی یمنی (متوفی 791) در 24 جلد ( رجوع کنید به ابن‌قاضی شهبه، 1997ـ1994، ج 2، جزء 1، ص 565، 678؛ حاجی‌خلیفه، ج 1، ستون 490ـ492).التنبیه را تلخیص نیز کرده‌اند، از جمله تلخیص تاج‌الدین عبدالرحیم موصلی (متوفی 671) با نام النبیه فی اختصار التنبیه ، و تلخیص ابوالفرج مفضل‌بن مسعود تنوخی با نام اللباب ( رجوع کنید به حاجی‌خلیفه، ج 1، ستون 492).ضیاءالدین علی اَذْرعی (متوفی 730) این کتاب را به نظم در آورده و احمدبن سیف‌الدین بیلیک (متوفی 753) نیز آن را با نام الروض‌النزیه فی‌نظم التنبیه منظوم ساخته است ( رجوع کنید به ابن‌قاضی شهبه، 1977ـ1994، ج 3، جزء 2، ص 37ـ 38؛ حاجی‌خلیفه، ج 1، ستون 492ـ493). بر این کتاب، حاشیه‌هایی هم نوشته شده است (برای آگاهی از آنها رجوع کنید به سیوطی، ج 1، ص 420، 422ـ423؛ حاجی‌خلیفه، ج 1، ستون 493؛ برای دیگر شروح، حواشی و تلخیصها رجوع کنید به سیوطی، ج 1، ص 413، 419ـ421، 429ـ430، 443ـ444؛ حاجی‌خلیفه، ج 1، ستون 489ـ493؛ هیتو، ص 169ـ177؛ بروکلمان، ) ذیل ( ، ج 1، ص 670).به سبب اهمیت کتاب نزد شافعیان، نسخ فراوانی از آن موجود بوده تا جایی که گزارش شده در کتابخانة مدرسة شرفیه در حلب (تأسیسِ شرف‌الدین عبدالرحمان عجمی، متوفی 658) در یک زمان، چهل نسخه از کتاب وجود داشته است ( رجوع کنید به طباخ، ص 303؛ برای نسخة خطی اثر رجوع کنید به آلوارت ، ج 4، ص 63).التنبیه نخستین بار به‌کوشش یاینبل (جوین بول) همراه با ترجمة لاتین در 1269/ 1879 در لیدن به‌چاپ رسید. پس از آن نیز بارها چاپ شد، از جمله در 1329/1911 در قاهره و در 1330 ش/ 1951 همراه با مقصد النبیه فی شرح خطبة التنبیه اثر ابن‌جماعه در ذیل کتاب و العمدة فی تصحیح التنبیه نووی در حاشیة آن در قاهره (عبدالجبار عبدالرحمان، ج 1، ص630؛ ون‌دایک ، ص155؛ زحیلی،ص515). التنبیه به‌فرانسه نیز ترجمه شده‌است (ابواسحاق شیرازی،1408، ج1، مقدمة ترکی، ص51).منابع: ابن‌خلّکان؛ ابن‌صلاح، فتاوی ابن‌الصلاح ، چاپ موفق عبداللّه عبدالقادر، بیروت 1407؛ ابن‌عراقی، الذیل علی‌العبر فی خبر من عبر ، چاپ صالح مهدی عباس، بیروت 1409/1989؛ ابن عساکر، تبیین کذب المفتری فیما نسب الی الامام ابی‌الحسن الاشعری ، بیروت 1404/ 1984؛ ابن‌قاضی شهبه، تاریخ ابن‌قاضی شهبة ، چاپ عدنان درویش، دمشق 1977ـ1994؛ همو، طبقات الشافعیة ، چاپ حافظ عبدالعلیم‌خان، بیروت: دارالندوة الجدیده، 1407/1987؛ ابراهیم‌بن علی ابواسحاق شیرازی، شرح اللّمع ، چاپ عبدالمجید ترکی، بیروت 1408/1988؛ همو، کتاب التنبیه فی الفقه‌الشافعی ، بیروت 1403/ 1983؛ حاجی‌خلیفه؛ محمدبن احمد خطیب شربینی، مغنی‌المحتاج الی معرفة معانی الفاظ المنهاج ، با تعالیق جوبلی‌بن ابراهیم شافعی، بیروت: دارالفکر، [ بی‌تا. ] ؛ محمدبن احمد ذهبی، کتاب تذکرة‌الحفاظ ، حیدرآباد دکن 1388ـ1390/ 1968ـ1970؛ محمد زحیلی، مرجع‌العلوم الاسلامیة ، دمشق 1413/1992؛ عبدالوهاب‌بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری ، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره 1964ـ1976؛ عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، حسن‌المحاضرة فی تاریخ مصر و القاهرة ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، [ قاهره ] 1387؛ عبدالحمید شروانی، حاشیة‌العلامة الشیخ عبدالحمید الشروانی ، در حواشی الشروانی و ابن‌قاسم العبادی علی‌تحفة المحتاج بشرح المنهاج ، چاپ سنگی مصر 1315، چاپ افست [ بیروت ] : داراحیاء التراث العربی، [ بی‌تا. ] ؛ خلیل‌بن ایبک صفدی، اعیان العصر و اعوان‌النصر ، چاپ علی‌ابوزید و دیگران، دمشق 1418/ 1998؛ همو، کتاب الوافی بالوفیات ، ج 6، چاپ س. دیدرینغ، ویسبادن 1392/1972؛ محمد راغب طباخ، «دور الکتب فی حلب قدیماً و حدیثاً»، مجلة‌المجمع العلمی العربی ، ج 15، ش 7 و 8 (ربیع‌الثانی و جمادی‌الاولی 1356)؛ عبدالجبار عبدالرحمان، ذخائرالتراث العربی‌الاسلامی ، بصره 1401ـ1403/1981ـ1983؛ عبدالقادربن محمد نعیمی دمشقی، الدّارس فی تاریخ المدارس ، چاپ جعفر حسنی، [ قاهره ] 1988؛ یحیی‌بن شرف نووی، تحریرالفاظ التنبیه، او، لغة‌الفقه ، چاپ عبدالغنی دقر، دمشق 1408/1988؛ همو، تهذیب‌الاسماء و اللغات ، بیروت 1421/2001؛ همو، المجموع: شرح‌المهذّب ، بیروت: دارالفکر، [ بی‌تا. ] ؛ ادوارد ون‌دایک، کتاب اکتفاء القنوع بماهو مطبوع ، چاپ محمدعلی ببلاوی، مصر 1313/1896، چاپ افست قم 1409؛ محمدحسن هیتو، الامام الشیرازی: حیاته و آراؤه الاوصولیة ، دمشق 1400/1980؛ عبداللّه‌بن اسعد یافعی، مرآة‌الجنان و عبرة‌الیقظان ، بیروت 1417/1997؛W. Ahlwardt, Die Hands chriften-Verzeichnisse der Kخniglichen Bibliothek zu Berlin: Verzeichniss der arabis Handschriften , vol.4, Berlin 1892; Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden 1943-1949, Supplementband , 1937-1942; EI 2 , s.v. " A l- Sha ¦fi ـ iyya" (by E.Chaumont).
