تُنْبُکتی ، احمدبابا، فقیه مالکی و محدّث و زندگینامه‌نویس سودانی قرن یازدهم. مکنّا به ابوالعباس. او را صنهاجی سودانی نیز خوانده‌اند. در 963 در سودان در خاندان اَقیت، که به علم مشهور بودند، به دنیا آمد (تنبکتی، ص 27؛ ناصری، ج 5، ص 129؛ محبی، ج 1، ص 170). مراکشی (ج 2، ص 302) ولادت او را 960 گفته است. نحو را از عمویش، شیخ صالح ابی‌بکربن اقیت (932ـ991)، آموخت و کتب حدیث و منطق و مقامات حریری را از پدرش احمد فرا گرفت. نزد برخی چون عاقب‌بن محمود (متوفی 991) و شیخ یحیی‌بن محمد حَطّاب (متوفی بعد از 993) درس خواند و از آنها اجازة روایت حدیث دریافت کرد. سالها ملازم محمد بن محمود بَغْیُع (930 ـ 1002)، فقیه مالکی ساکن تمبوکتو/ تنبکتو، بود و تفسیر، حدیث، فقه و اصول، ادب عربی، تصوف، نجوم و منطق را از او فرا گرفت (تنبکتی، مقدمة هرامه، ص 12؛ محبی، همانجا).هنگامی که منصور ذَهَبی (حک : 986ـ 1012)، چهارمین سلطان از شریفان سعدی، سودان را فتح کرد، از ترس شورش خاندان اقیت، بسیاری از آنان را در 1002 به اسارت به مراکش برد که تنبکتی نیز جزو آنان بود. تنبکتی از رنجهای دورة اسارتش خود به تلخی یاد کرده است. سلطان منصور، پس از دو سال تنبکتی را به شرط ماندن در مراکش آزاد کرد. تنبکتی با تدریس فقه و حدیث و دادن فتوا، در مراکش مشهور شد (تنبکتی، مقدمة هرامه، ص 13ـ14؛ ناصری، ج 5، ص 129ـ 130؛ د.اسلام ، چاپ دوم، ذیل «احمد بابا»).بعد از مرگ سلطان منصور، پسرش زیدان‌بن منصور به خاندان اقیت اجازة بازگشت به وطن داد. تنبکتی ابتدا به حج رفت و سپس به تمبوکتو بازگشت و با استقبال مردم مواجه شد. وی در همانجا اقامت گزید(تنبکتی، مقدمة هرامه، ص 14؛ یفرنی، ص 97ـ 98؛ د. اسلام ، همانجا) و بنا بر برخی منابع (از جمله مقری، ص 314) ریاست منصب قضا را در آنجا برعهده داشت. برخی (برای نمونه رجوع کنید به مراکشی، ج 2، ص 306) سال بازگشت ایشان را به وطن 1014 گفته‌اند در حالی که اواخر 1015 یا 1016 به وطن بازگشتند ( رجوع کنید به تنبکتی، مقدمة هرامه، ص 14ـ 15؛ د. اسلام ، همانجا). تنبکتی در سودان نیز شهرت یافت و از برخی فقها اجازة افتاء دریافت کرد. همچنین جمع کثیری در درس او حاضر می‌شدند، از جمله قاضی احمدبن محمد مقَّری صاحب نفح‌الطّیب ، ابوالقاسم غَسّانی مفتیِ فاس، ابوالعباس احمدبن محمد مکناسی مشهور به ابن‌قاضی صاحب جذوة‌الاقتباس، و شیخ رَجراجی مفتی مراکش (تنبکتی، مقدمة هرامه، ص 16؛ مراکشی، ج 2، ص 305). شماری از آنان از تنبکتی اجازه دریافت کردند (برای نمونه رجوع کنید به مقَّری، ص 304ـ 312). تنبکتی در 1036 در زادگاهش از دنیا رفت (ناصری، ج 5، ص 131). محمد محبّی ( ج 1، ص 172) و اسماعیل بغدادی ( هدیة‌العارفین ، ج 1، ستون 155) وفات او را در 1032 دانسته‌اند.در اوایل دهة 1350 ش/ 1970 به احترام احمدبابا مرکزی به نام «مرکز اسناد و تحقیقات احمدبابا» در تمبوکتو تأسیس شد که بیش از شش هزار نسخة خطی در آن گردآوری شده است ( رجوع کنید به د. اسلام ، چاپ دوم، ذیل «تمبوکتو»). برخی آثار احمدبابا نیز در آنجا موجود است (برای نمونه رجوع کنید به عباس، ج 2، ص 315، 350، ج 3، ص 368ـ369).تنبکتی بالغ بر چهل اثر در موضوعات مختلف چون فقه، حدیث، نحو و تصوف داشته است. مهمترین اثر وی نِـیل‌الابتِهاج بِتَطریزالدّیباج است که آن را در تکمیل الدیباج المُذَهَّب فی معرفة أعیانِ عُلماءالمَذْهَب نوشته است. الدیباج المذهّب، معجم فقهای مالکی و تألیف ابن فَرحون یَعْمُری (متوفی 799) است. تنبکتی تألیف کتاب خود را در 1005 در مراکش به پایان رساند. این کتاب، که مهمترین مرجع در شرح حال بزرگان مالکی در مراکش است، در 1317 در فاس چاپ سنگی شد و در 1329 در قاهره، ذیل کتاب الدیباج المذهب ، چاپ گردید و در 1989 به کوشش هرامه در طرابلس چاپ شد (تنبکتی، مقدمة هرامه، ص 14، 16 ـ 17، 19 ـ 20؛ سرکیس، ج 1، ستون 380؛ مخلوف، ص 298).از دیگر آثار اوست: کِفایة‌المُحتاج لمَعرفة من لیس فی‌الدّیباج ؛ نیل‌الامل فی تفضیل‌النیةِ علی‌العمل در شرح حدیث نیةُالمومن أبلَغُ مِن عَمَلِه؛ التَحدیث والتأنیس فی‌الاحتجاج بابن ادریس ؛ النکت‌الوفیة بشرح (لِشروح) الالفیة ؛ تنبیه‌الواقف علی تحریر نیة الحالف ؛ و فوائدالنکاح در شرح الوَشّاح منسوب به سیوطی (مقَّری، ص 303ـ304؛ بغدادی، ایضاح‌المکنون ، ج 1، ستون 230، 328، ج 2، ستون211، 374، 697؛ تنبکتی، مقدمة هرامه، ص 17؛ برای آثار او رجوع کنید به تنبکتی، مقدمة هرامه، ص17 ـ 18).منابع: اسماعیل بغدادی، ایضاح‌المکنون ، ج1ـ2، در حاجی‌خلیفه، ج 3ـ4؛ همو، هدیة‌العارفین ، ج1، در حاجی‌خلیفه، ج5؛ احمدبابابن احمد تنبکتی، نیل‌الابتهاج بتطریزالدیباج ، چاپ عبدالحمید عبداللّه هرامه، طرابلس 1398/1989؛ سرکیس؛ عبدالمحسن عباس، فهرس مخطوطات مرکز احمدبابا للتوثیق و البحوث التاریخیة بتنبکتو ، لندن ج 2، 1417/1996، ج 3، 1418/1997؛ ج 3، محمدامین‌بن‌فضل‌اللّه محبی، خلاصة‌الاثر فی‌اعیان‌القرن‌الحادی‌عشر ، بیروت [ بی‌تا. ] ؛ محمد مخلوف، شجرة‌النور الزکیة فی طبقات المالکیة ، دارالکتاب العربی، بیروت 1350؛ عباس‌بن ابراهیم مراکشی، الاعلام بمن حل مراکش و اغمات من الاعلام ، رباط 1974؛ احمدبن محمد مقَّری، روضة الاس العاطرة الانفاس فی ذکر من لقیته من اعلام الحضرتین مراکش و فاس ، رباط 1403/1983؛ احمدبن‌خالد ناصری، کتاب الاستقصاء لاخبار دول المغرب‌الاقصی ، چاپ جعفر ناصری و محمد ناصری، دارالبیضاء 1954ـ1956؛ محمد صغیربن محمد یفرنی، نزهة‌الحادی با اخبار ملوک‌القرن الحادی ، مکتبة‌الطالب 1888؛EI 2 , s.vv. "Ahmad Ba ¦ba ¦" (by E. Le ¨vi Provenµal), "Timbuktu" (by J. O. Hunwick).
