تمهیدات ، اثری مهم در عرفان و اصول طریقت، به فارسی، از عین‌القضاة همدانی (متوفی 525).اولین تذکره‌نویسی که از تمهیدات نام برده، کمال‌الدین حسین گازرگاهی (ص 96)، صوفی و شاعر قرن نهم و دهم است. سپس برخی مورخان متقدم و متأخر دو اثر تمهیدات و زبدة‌الحقایق ِ عین‌القضاة را اشتباهاً یکی دانسته و یا تمهیدات را ترجمة فارسی زبدة‌الحقایقِ قلمداد کرده‌اند، حال آنکه تمهیدات به فارسی است و زبدة‌الحقایق به‌عربی و موضوعات و عناوین آنها نیز تفاوت دارند (حاجی‌خلیفه، ج 2، ستون 951؛ آقابزرگ طهرانی، ج 4، ص 434). این اشتباه شاید ناشی از عبارتی در ابتدای تمهیدات بوده است («این کتاب به زبدة‌الحقایق فی کشف الدقایق... تمام کرده شد...»؛ عین‌القضاة، ص 1، مقدمة عُسَیْران، ص 5، 14ـ 15). که گویا مراد عین‌القضاة از عبارت مذکور پیوند محتوایی دو کتاب با یکدیگر بوده است.تمهیدات اطلاعات فراوانی در بارة مباحث عرفانی و بسیاری از صوفیان در اختیار ما قرار می‌دهد که اگر این کتاب نبود نام و اقوال آن صوفیان ناشناخته می‌ماند، از این حیث یکی از آثار مهم عرفان اسلامی و ایرانی پیش از ابن‌عربی به‌شمار می‌رود که بیش از هشتصد سال مورد مطالعه و مداقة اهل تصوف در ایران و هند و دیگر نواحی جنوب آسیا بوده است (لوی‌سون، ص 294؛ فرمنش، ص 123ـ124؛ صفی، ص 221ـ266).تاریخ تألیف تمهیدات را بعد از مرگ احمد غزالی (متوفی520) استاد عین‌القضاة، و نزدیک به سال کشته شدن مؤلف دانسته‌اند، زیرا وی در تمهیدات بعد از ذکر نام احمد غزالی عبارت دعایی قدِّس سِرُّه (ص 349) را آورده است. همچنین عفیف عسیران (عین‌القضاة، مقدمه، ص 17) به استناد تعبیر عین‌القضاة در پایان کتاب (ص 353ـ354) و بررسی تقویمی آن، تاریخ تألیف تمهیدات را 521 ذکر کرده است (نیز رجوع کنید به لوی‌سون، ص 302؛ مایل‌هروی، ص 49؛ قس منزوی، ج 3، ص1360).عین‌القضاة در این اثر مطالب پیچیده و مشکل عرفانی را با مثالهای ساده توضیح داده و از اشعار فارسی و عربی و تشبیهات و تمثیلات بسیاری استفاده کرده است. همچنین تقریباً بعد از هر چند جمله، آیاتی از قرآن و روایاتی از پیامبر اکرم آورده است.تمهیدات شامل ده تمهید (اصل) است.عین‌القضاة در تمهید نخست، به تمایز میان علم مکتسب و لدنّی پرداخته است. او برای بحث در بارة علم شهودی، که مستقیماً از خداوند نشئت می‌گیرد، سخن خود را با مطالبی در بارة قرآن و هستی پیامبر اسلام آغاز کرده است. به‌عقیدة او، «صورت‌بینان» و «ظاهرجویان» صرفاً به جنبة بشری حضرت محمد صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم و صورت ظاهر او و قرآن نگریسته‌اند، اما حقیقت باطنی و روحانی آنها را در نیافته‌اند. به نظر عین‌القضاة، آنچه صورت‌بینان از آن بی‌بهره‌اند، بصیرت * است، حال آنکه تنها با قوة بصیرت می‌توان حقیقت عمیقتری را که در وجود پیامبر هست دریافت. از این نظر، حضرت محمد بشری نیست که به‌طور اتفاقی از موهبت وحی برخوردار شده باشد، بلکه نور است. او در جای دیگری از این کتاب (ص 254) نیز اصل آفرینش را نور محمد صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم می‌داند. عنوان این تمهید (اصل دهم)، که طولانیترین بخش کتاب نیز هست ( رجوع کنید به ص 254ـ354)، چنین است: «اصل و حقیقت آسمان و زمین نور محمد و ابلیس آمد». به‌گفتة عین‌القضاة، نور ابلیس از نور عزت حق است و ابلیس عاشق خداوند است (ص 211، 228ـ229). با آمدن حضرت محمد از جانب خدا به سوی خلق، «ازل» آغاز می‌شود و از بازگشت پیامبر به سوی خدا، «ابد» به‌وجود می‌آید. در این تفسیر، حقیقت باطنی حضرت محمد، یعنی نور محمدی، اصلی ازلی است که کاملاً از شخصیت تاریخی پیامبر اکرم متمایز است ( رجوع کنید به همان، ص 254ـ 265؛ نیز رجوع کنید به لوی‌سون، ص 307ـ 308). بدین‌ترتیب، تمهیدات با تعبیر تازه‌ای از پیامبر به «نور محمدی» آغاز می‌شود و با آن خاتمه می‌یابد.به عقیدة عین‌القضاة با استناد به قرآن («قدجاءکم من‌اللّه نورٌ و کتابٌ مبین، مائده: 15)، قرآن نیز نظیر حضرت محمد نور است، درحالی‌که اغلب کسانی که به قرآن می‌نگرند، چیزی جز حروف سیاه بر کاغذ سفید نمی‌بینند ( رجوع کنید به ص 2، 248). وی از قرآن باعنوان «قرآن قدیم» یاد می‌کند (برای نمونه رجوع کنید به همان، ص 267) و معتقد است قرآن از نظر معنایی لایه‌های متعددی دارد که بر همگان به‌طور یکسان ظاهر نمی‌شود. او همچنین با استناد به آیة هفتم سورة آل‌عمران («... وَمَا یَعْلَمُ تَأویلَهُ اِلَّااللّ'هُ وَ الرَّاسِخُونَ فیِ الْعِلْمِ ...») صوفیه را همان راسخان در علم می‌داند که قادر به درک معانی باطنی قرآن‌اند ( رجوع کنید به همان، ص 4). عین‌القضاة (ص 5) ضمن بر شمردن سه نوع علم: علم بنی‌آدم، علم فرشتگان، علم مخلوقات قدم فراتر می‌گذارد و علم چهارمی را نیز معرفی می‌کند که آن علم خداست و به تعبیر او «مکنون و مخزون» است و تنها عالِمِ الاهی از آن برخوردار است.به‌نوشتة عین‌القضاة در بخشهایی از کتاب، ادیان و مذاهب نردبانهایی هستند که انسان را به‌حقیقت می‌رسانند و هر کدام که انسان را به مقصد برساند حق است و همان اسلام است ( رجوع کنید به ص 258). وی در جایی دیگر می‌گوید در عالم یک دین بیش نیست و آن اسلام است؛ راهی که انسان را به سوی خدا هدایت می‌کند، و هر چه غیر از آن، کفر است (ص 22ـ23).از مضامین اصلی و مهم تمهیدات ، عشق است. وی با جسارت و خلاقیت این مضمون را با قرآن و حدیث و نوشته‌های صوفیان متقدم آمیخته است. پاره‌ای از مضامین سوانح‌العشاق احمد غزالی، که آن نیز در بارة عشق است، در این کتاب آمده، به‌طوری که از جهات گوناگون می‌توان آن را شرح نکات ظریف سوانح * دانست، اگر چه نظر عین‌القضاة در بارة عشق با نظر احمد غزالی همیشه یکسان نیست.به‌نظر عین‌القضاة (ص 96ـ97)، عشق ویژگی رابطة انسان و خدا و فریضة دینی همة انسانهاست. اگر انسان نتواند به مرتبة عشق به خالق برسد، دست‌کم باید برای عشق به مخلوق جهد کند. به‌عقیدة او عشق انواعی دارد: عشق کبیر، عشق صغیر و عشق میانه. عشق کبیر، عشق خدا با بندگان و عشق صغیر، عشق بندگان با خداست. وی تعریف و تبیین روشنی از عشقِ میانه ارائه نداده و به تعبیر خود آن را به رمز گفته است که باتوجه به فقرات بعدی می‌توان منظور وی را از عشق میانه، عشقهای مجازی یا عشق بندگان با بندگان تلقی نمود ( رجوع کنید به همان، ص 101ـ102). در واقع تمهیدات از آثار مهم مکتب صوفیانة موسوم به مذهب عشق است که نه یک طریقة رسمی، بلکه مجموعه‌ای از تعبیرات زیبایی‌شناسانه است که نقشی نا زدودنی بر ادبیات اسلامی بر جا نهاده است. هواداران این مکتب به قائل شدن جایگاهی مرکزی برای عشق در کلیة آموزه‌های خود، شهرت دارند (لوی‌سون، ص 291؛ صفی، ص 220ـ266 که ضمن بحثی در بارة مسلک عشق صوفیان برخی جنبه‌های برجستة میراث فکری عین‌القضاة را در این حوزه ارائه کرده است).از جمله کسانی که بر تمهیدات شرح نگاشته یا از آن به عنوان منبعی در تصوف و عرفان بهره برده‌اند، رکن‌الدین کاشانی (متوفی پس از 737) است که با این کتاب آشنایی بسیار داشته و آن را سرمشق نوشته‌های خود قرار داده است. زین‌الدین شیرازی (متوفی 770)، از صوفیان طریقت چشتیه، نیز خواندن تمهیدات را به مریدان خود توصیه می‌کرد. گیسودراز * (متوفی 825)، از مشایخ طریقت چشتیه، کتابی با عنوان شرح زبدة‌الحقایق (چاپ دکن 1364)، معروف به شرح تمهیدات، بر آن نوشت ( رجوع کنید به ص 355ـ417 و برای خود اثر رجوع کنید به گیسودراز،1364). با وجود این باید اضافه کرد که یا گیسودراز موفق به درک برخی از ظرایف اندیشة عین‌القضاة نشده یا دست‌کم کوشیده است از برخی تعالیم جسورانه‌تر این صوفی ایرانی فاصله بگیرد ( رجوع کنید به عین‌القضاة، ص 411ـ413).تمهیدات نخستین اثر معتبر در تصوف است که در قرن یازدهم به زبان جدید اردوی دکنی ترجمه شده است (شیمل، ص370). نگارنده در تحقیقات خود در بایگانیهای مزار مولوی در قونیه دریافت که پیروان طریقت مولویه نیز اغلب تمهیدات را به‌عنوان شرحی بر مثنوی و بالعکس می‌خوانده‌اند (نیز رجوع کنید به گولپینارلی، ج 2، ص 5).تمهیدات نسخ خطی فراوانی دارد و در نسخة چاپی و نسخ خطی موجود گاه زبدة‌الحقایق نامیده شده است. نسخ خطی تمهیدات در کتابخانة گنج‌بخش اسلام‌آباد و دانشگاه لاهور موجود است (منزوی، ج 3، ص 1361ـ1362). تنها چاپ انتقادی تمهیدات ، تصحیح عَفیف عسیران است که در 1341 ش در تهران منتشر شده است. این چاپ پانوشتهای مفصّلی در مورد تفاوت نسخه‌ها دارد.رحیم فرمنش در بارة احوال و آثار عین‌القضاة پژوهشی انجام داده و در آن به تمهیدات نیز پرداخته است ( رجوع کنید به ص 118ـ 125).منابع: آقابزرگ‌طهرانی؛ حاجی‌خلیفه؛ عبداللّه‌بن محمد عین‌القضاة، تمهیدات ، چاپ عفیف عسیران، تهران ?[ 1341 ش ] ؛ رحیم فرمنش، احوال و آثار عین‌القضاة ، تهران 1338 ش؛ کمال‌الدین حسین گازرگاهی، مجالس العشّاق ( تذکرة عرفا )، چاپ غلامرضا طباطبائی‌مجد، تهران 1376 ش؛ محمدبن یوسف گیسودراز، شرح زبدة‌الحقایق المعروف به شرح تمهیدات ، چاپ حافظ سیدعطا حسین، حیدرآباد دکن 1364؛ نجیب مایل‌هروی، خاصیت آینگی: نقد حال، گزارة آرا، و گزیدة آثار فارسیِ عین‌القضات همدانی ، تهران 1374 ش؛ احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه‌های خطی فارسی پاکستان ، اسلام‌آباد 1362ـ1370 ش؛Abdدlba ª ki Gخlp â narl â , Meula ª na ª Mدzesi yazmalar katalog § u , vol.2, Ankara 1971; Leonard Lewisohn, "In quest of annihilation: imaginalization and mystical death in the Tamh ¦ da ¦ t of ـ Ayn al-Qud ¤ a ¦ t Hamadha ¦ n ¦ â ", in The Heritage of Sufism , vol.1, ed. Leonard Lewisohn, Oxford: Oneworld, 1999; Omid Safi, "The Sufi path of love in Iran and India" in A Pearl in wine , ed. Zia Inayat Khan, New Lebanon: Omega Press, 2001; Annemarie Schimmel, Mystical dimensions of Islam , Chapel Hill, N.C. 1983.
