تلخیص(1) ، در مکاتبات رسمی عثمانی، گزارشی که در آن صدراعظم مسائل و موضوعات مهم دولتی را به صورت خلاصه شده به عرض سلطان میرساند.از زمان سلطان محمد فاتح (855 ـ886)، سلاطین عثمانی از شرکت در جلسات «دیوان همایون * » خودداری کردند و ریاست آن را به صدراعظم سپردند؛ وی مذاکرات انجامشده را در «عرضْ اُوطهسی» (تالار بارعام) به عرض سلطان میرساند. با گذشت زمان ــ که امور دولتی به جای دیوان همایون در پاشاقاپوسی (دیوان وزیراعظم) متمرکز گردید و ملاقاتهای صدراعظمهای عثمانی با سلاطین نیز از قرن یازدهم بتدریج کم شد ــ امور دولتی به صورت «تلخیص» یا «تقریر»، و در صورت لزوم به همراه ضمایم آن، به عرض سلاطین میرسید. به این ترتیب، صدراعظم «تلخیص»ها را برای تأیید به پیشگاه سلطان میفرستاد و در بارة پیشنهادهای خود نیز نظر سلطان را میپرسید. سلطان نیز جز در موارد استثنایی، با جملات کوتاه، در قسمت بالا یا حاشیة تلخیص جواب را مینوشت. [ وظیفة نوشتن تلخیص را یکی از کارمندان صدراعظم به نام تلخیصچی به عهده داشت. تلخیصچیِ شیخالاسلام، مستقیماً با دربار مرتبط نبود و تلخیصهای او قبل از رسیدن به دست سلطان باید با امضای وزیراعظم تأیید میشد ( رجوع کنید به د. اسلام ، چاپ اول، dji" ¤s â¦"Talkh ) ] . صدراعظم تلخیصهای خود را به مأموری به نام «آغای تلخیص» میداد تا به حضور سلطان ببرد، اما تلخیصهای شیخالاسلام و دفتردار و بیگلربیگیها(والیان) از طریق صدراعظم بهعرض سلطان میرسید. در تلخیصها مطالبی از قبیل عزل و نصبها، حقوق مأموران بلندپایه و کممرتبه، لشکرکشیها، وضع مهمّات و اُسرا، اوضاع بخشهای اروپایی قلمرو عثمانی، هدایای فرستاده شده به سلطان، تشریفات بین وزرا، شرح بعضی مصادرات و نهایتاً گزارشهایی در بارة وضع اقتصادی مملکت مشاهده میشود. با اینحال، در بارة اموری که رسیدگی به آنها صرفاً از طریق فرستادن تلخیص ممکن نبود، صدراعظم شخصاً به حضور سلطان میرفت.احکام صادرشده از دیوان را رئیسالکُتّاب تصحیح، و رئوس و تلخیصهای مربوط را ثبت میکرد، تلخیصها را در کیسة مخصوصی به نام «کیسة تلخیص» مینهاد، مُهر مخصوص صدراعظم را بر آن میزد و پس از پیچیدن آن در پارچهای مخصوص به حضور سلطان میفرستاد.تلخیصها، بنا بر اهمیتشان، در برگههایی با اندازههای مختلف نوشته میشدند؛ برای مثال، تلخیصهای درجهداران، واعظان، قاضیعسکرها، نقیبان و قاضیان در برگههای کوچک؛ تلخیصهایِ محافظانِ قصرها، آغایان یِنیچِری، وزرای دارای دو توغ * ، رئیس دربانان، میرآخوران و کاتبان توپخانه در برگههای «نصف»؛ تلخیصهای خانِ کریمه، قپودان دریا، شریفِ مکه، همچنین مسائلِ مقام صدارت در برگههای بزرگ ثبت میگردید.تلخیصها را همیشه روی کاغذ مخصوصی به نام کاغذ تلخیص مینوشتند؛ و این باعث شده بود که حتی در اوایل قرن سیزدهم، به کاغذی که در کارخانه کاغذسازی بکقوز (بیکوز ) تولید میشد، نام «کاغذ تلخیص» داده شود.در اواخر قرن دهم و یازدهم، تلخیص در مکاتبات رسمی عثمانی اهمیت بسیاری داشت، لیکن بعدها اهمیت خود را از دست داد و مأمورانی با رتبة پایین نیز تلخیص مینوشتند.منابع: برای اطلاعات بیشتر رجوع کنید بهOsmanl tarihine a ªit belgeler,Telh ªsler:1597-1607, Istanbul 1970.نیز رجوع کنید به ] EI 1 , s.v. "Talkh ¦âs ¤dji" (by J. H. Kramers)[.
