تلبیه رجوع کنید به اِحرام؛ حَجّNNNNتلخک رجوع کنید به دلقکNNNNتلخه رود (یا آجی‌چای؛ در ترکی آجی: تلخ، چای: رود)، رودی دائمی در استان آذربایجان‌شرقی. تلخه‌رود به طول حدود 265 کیلومتر، از ارتفاع 400 ، 3 متری دامنه‌های جنوب و جنوب‌غربی کوه سبلان و حدود 33 کیلومتری شمال‌شرقی شهر سَراب (در دهستان آغْمیون) سرچشمه می‌گیرد و با عبور از شمال شهر تبریز (حدود ده کیلومتری آن)، در مغرب آذرشهر، در ارتفاع 270 ، 1 متری به دریاچة ارومیه می‌ریزد. جهت عمومی این رود در قسمت علیا جنوب‌شرقی ـ شمال‌غربی است. در قسمت وسطا، تقریباً از شمال آبادی بخشایش (حدود31 کیلومتری جنوب‌غربی شهر هِریس) تا پیرامون آبادی خواجه دیزَج/ خواجه (حدود دوازده کیلومتری شمال‌غربی تبریز)، جهت عمومی آن شرقی ـ غربی و از آنجا تا مصب، شمال‌شرقی ـ جنوب‌غربی است.حوضة آبریز تلخه‌رود حدود 200 ، 9 کیلومتر مربع وسعت دارد (افشین، ج1، ص 472). ارتفاعات سبلان و قوشه‌داغ در شمال و بُزقوش و سَهَند در جنوبِ حوضة آبریز واقع‌اند و بیشتر ریزابه‌های تلخه‌رود از آنها سرچشمه می‌گیرد. مهمترین کوههای پیرامون این حوضة آبریز عبارت‌اند از: سبلان (بلندترین قله: 811 ، 4 متر)، نَرمیق (بلندترین قله: 950 ، 2 متر)، قوشه‌داغ (بلندترین قله: 149 ، 3 متر)، سهند (بلندترین قله به نام قوچ‌گلی‌داغ: 707 ، 3 متر)، بزقوش (بلندترین قله به نام گل‌بلاغ: 302 ، 3 متر)، عَلَمدار (بلندترین قله: 155 ، 3 متر) و کَسَبه (بلندترین قله: 952 ، 2 متر؛ رجوع کنید به جعفری، ج1، جاهای متعدد). این کوههای مرتفع و برفگیر، در مقدار آب رود و دائمی کردن آن مؤثرند. تلخه‌رود هم از قسمت علیا هم از قسمت سفلا آبگیری می‌کند. سرشاخه‌های دامنه‌های سبلان و بزقوش جزو آبگیر علیا و سرشاخه‌های دامنه‌های سهند و کوههای شمال‌شرقی تبریز جزو آبگیر سفلای تلخه‌رود است (افشین، ج 1، ص 473).بیوک‌چای، نخستین شاخة تلخه‌رود، پس از پیوستن ریزابه‌های کابُل و پَستام (سرچشمه از سبلان) به آن، در نزدیکی آبادی هولیق (در حدود نه کیلومتری جنوب‌شرقی شهر سراب) شاخة وانَق‌چای را دریافت می‌کند. سپس شاخه‌های هَرَه‌نو (سرچشمه از بزقوش)، زوروچای (سرچشمه از قوشه‌داغ) و نیز شاخه‌های اوجان‌چای (ریزابة جنوبی)، آری‌چای (ریزابة شمالی)، کورچای (هر دو از ریزابة جنوبی)، سهندچای و پاژچای (هر دو از ریزابه‌های شمالی)، اُسکوچای (از جنوب) و گُماناب‌چای و وَرکِش‌چای (هر دو از شمال) به آن می‌ریزد (افشین، ج 1، ص 472ـ491؛ جعفری، ج 2، ص 151ـ152). مهران‌رود (لیقْوان‌چای/ باسْمِنج‌چای) به طول حدود 66 کیلومتر از مهمترین ریزابه‌های تلخه‌رود است که از تبریز می‌گذرد و در شمال‌غربی آن به تلخه‌رود می‌پیوندد.میانگین بارش سالانة حوضة آبریز تلخه‌رود حدود 355 میلیمتر (جعفری، ج2، ص 152) و میانگین آبدهی سالانة تلخه‌رود 000 ، 000 ، 392 متر مکعب است (افشین، ج 1، ص 473). بر روی تلخه‌رود و سرشاخه‌های آن، هفده ایستگاه آب‌سنجی نصب شده که سه‌تای آن بر روی شاخة اصلی است ( رجوع کنید به نقشة وضعیت منابع... دریاچة ارومیه ).آب تلخه‌رود در قسمت علیا مناسب است اما به سبب عبور از شوره‌زارهای دامنة شمالی بزقوش و نیز پیوستن شاخه‌های آب شور به آن، بدطعم می‌شود (کیهان، ج1، ص82؛ افشین، همانجا). از مهمترین شوره‌زارها در مسیر تلخه‌رود ناحیة سَرانسَرقشلاق (به طول حدود سه کیلومتر) شامل گنبدهای نمکی و چشمه‌های شور، و از مهمترین ریزابه‌های شور تلخه‌رود دوزدوزان است (افشین، همانجا). آب تلخه‌رود برای ماهیان نامناسب است اما در ریزابه‌های آب شیرین آن، مانند مهران‌رود، قزل‌آلا وجود دارد (هویدا، ص 59).تلخه‌رود و سرشاخه‌های آن، در مسیر خود، قسمتهایی از اراضی شهرستانهای سراب، بستان‌آباد، هریس، تبریز، اسکو، شبستر و آذرشهر را مشروب می‌کند. در کناره‌های تلخه‌رود و بعضی از سرشاخه‌های آن، قسمتی از راه اصلی میان شهرهای سراب ـ بستان‌آباد ـ تبریز، تبریز ـ اهر، و تبریز ـ آذرشهر احداث شده است. همچنین بر روی تلخه‌رود پلهایی ساخته شده است که تبریز را با راه اصلی و راه‌آهن به شهر مرند در شمال‌غربی متصل می‌سازد.ظاهراً نخستین بار در قرن هشتم حمداللّه مستوفی به تلخه‌رود اشاره کرده است. به نوشتة وی (ص223) آب شهر سَراوْ (سراب) از «سَراوْ رود» تأمین می‌شود. این رود از کوه سبلان سرچشمه می‌گیرد و به بُحَیرة چیچَست (دریاچة ارومیه) می‌ریزد. نام آن در منابع جدید تلخ‌رود ( رجوع کنید به کیهان، همانجا) و سرخاب‌رود ( رجوع کنید به لسترنج، ص174؛ هویدا، ص139) ضبط شده است. ظاهراً به سبب وجود املاح رُسی و اکسید آهن در خاکهای نزدیک تبریز و رنگ بستر رود در این منطقه، سرخاب‌رود نامیده شده است ( جغرافیای کامل ایران ، ج1، ص 46). در 1314ش، با تصویب فرهنگستان زبان ایران (ص 25) نام آجی‌چای به تلخه‌رود تغییر یافت اما هنوز به آن آجی‌چای نیز گفته می‌شود (هویدا، ص 142).در دورة مادها، درة تلخه‌رود محل زندگی قبیلة دالیان بود (دیاکونوف ، ص86). از حوادثی که تا دورة صفویه در حوضة تلخه‌رود روی داده است، اطلاعی در دست نیست. در 1206 قَرَچُقای‌خان، از سرداران شاه‌عباس اول صفوی، برای دفاع از تبریز آب تلخه‌رود را بر آبادیهای اطراف شهر بست (فلسفی، ج2، ص433). در 1027 پیترو دلا واله (ص151) تلخه‌رود را نسبتاً بزرگ خوانده و به تلخی آب آن اشاره کرده و نیز گفته است که به دستور شاه‌عباس اول صفوی در کنار رود، جادة سنگفرش عریض و طویل و بر روی رود پلهایی ساخته شد. به نوشتة او یکی از پلهای آنجا، اتاقهای کوچکی برای استراحت مسافران داشت (همانجا). در 1038 در کرانة تلخه‌رود، نزدیک تبریز، میان کردها و قزلباشان نبردی رخ داد که به شکست کردها انجامید (حسینی‌استرآبادی، ص236ـ239). اعتمادالسلطنه (متوفی 1313) در مرآة‌البلدان (ج1، ص609) از عظمت رود آجی و تبدیل شدن آن به شطی بزرگ در فصل بارندگی یاد کرده است. او وجه تسمیة رود را تلخیِ آبِ شاخه‌هایی می‌داند که در فصل بارندگی از شوره‌زارها می‌گذرد و به رود می‌ریزد، وی آن را مهران‌رود و «سپس‌چای» نیز خوانده است (همانجا). در 1326 در حملة روسها به تبریز، کاروانسرا و قهوه‌خانه‌ها و دکانهای نزدیک پل تلخه‌رود آسیب دید (براون، ص230ـ231).از آثار مهم در کرانة تلخه‌رود، بنایی به نام چهارطاق متعلق به دورة ساسانی با گنبدی از قلوه‌سنگ و ملاط آهک است که نزدیک آبادی آغمیون (مرکز دهستان آغمیون) در حدود یازده کیلومتری شمال‌شرقی شهر سراب قرار دارد و بر روی سنگ قبر موجود در آن، تاریخ708 حک شده‌است (عالم‌پور رجبی، ص93؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج14، ص12). شهر قدیمی اوجان * نیز کنار شاخة اوجان‌چای بوده است (لسترنج، ص 175).منابع: اعتمادالسلطنه؛ یداللّه افشین، رودخانه‌های ایران ، تهران 1373ش؛ اولین نقشة برجسته‌نمای آذربایجان ، مقیاس 000 ، 500:1، تهران: سحاب، 1363ش؛ ادوارد گرانویل براون، نامه‌هائی از تبریز ، ترجمة حسن جوادی، تهران 1361ش؛ عباس جعفری، گیتاشناسی ایران ، ج1، کوهها و کوهنامة ایران ، ج2: رودها و رودنامة ایران ، تهران 1368ـ1376ش؛ جغرافیای کامل ایران ، تهران: سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، 1366ش؛ حسن‌بن مرتضی حسینی‌استرآبادی، تاریخ سلطانی: از شیخ صفی تا شاه صفی ، چاپ احسان اشراقی، تهران 1366ش؛ حمداللّه مستوفی، نزهة‌القلوب ؛ پیترو دلا واله، سفرنامة پیترو دلاواله: قسمت مربوط به ایران ، ترجمة شعاع‌الدین شفا، تهران 1348ش؛ ایگور میخائیلوویچ دیاکونوف، تاریخ ماد ، ترجمة کریم کشاورز، تهران 1357ش؛ مسعود عالم‌پور رجبی، تاریخچة فرهنگ‌و هنر آذربایجان‌شرقی ، تبریز 1357ش؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج14: میانه ، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، 1376ش؛ فرهنگستان زبان ایران، واژه‌های نو که تا پایان سال 1319 در فرهنگستان ایران پذیرفته شده است ، تهران 1354ش؛ نصراللّه فلسفی، زندگانی شاه‌عباس اول ، تهران 1364ش؛ مسعود کیهان، جغرافیای مفصّل ایران ، تهران 1310ـ1311ش؛ گی لسترنج، جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی ، ترجمة محمود عرفان، تهران 1364ش؛ [ نقشة ] وضعیت منابع و مصارف آب در شرایط کنونی و آیندة حوزة آبریز دریاچة ارومیه ، مقیاس 000 ، 500:1، تهران: شرکت مهندسین مشاور جاماب، 1367ش؛ نقشة راههای ایران ، مقیاس 000 ، 500 ، 2:1، تهران: سازمان نقشه‌برداری کشور، 1377ش؛ رحیم هویدا، جغرافیای طبیعی آذربایجان ، تبریز 1352ش.
