تَکافُل ، گونه‌ای بیمه برای جبران خسارتهای ناشی از حوادث و تکمیل نظام بانکی بدون بهره. تکافل با بیمة مرسوم (بیمه‌های بازرگانی متداول) از نظر جبران زیانهای مالی مشابهت دارد، ولی چون تعدادی از محققان اسلامی بیمة مرسوم را با شریعت ناسازگار و آن را دارای عناصر غَرَر (بی‌اطمینانی و جهل) و مَیْسِر (قِمار) و ربا می‌دانند، تکافل را به جای آن معرفی نموده‌اند ( رجوع کنید به ) «تکافل: بیمه اسلامی» ( ، 2002) که علاوه بر آنکه کارکرد بیمه‌های مرسوم را دارد، از آن سه عیب به‌دور است و نهادی مالی ـ اخلاقی به‌شمار می‌آید (صدیقی، 2000). تکافل مبتنی بر اصل قرآنیِ تعاون و به معنای «کمک متقابل میانْگروهی» است و هر عضوی در حمایت از نیازمندانِ داخل گروه سهم دارد. این نوع بیمه شبیه «بیمة تعاونی» است.مفهوم تکافل در زمان پیامبر اکرم نیز وجود داشته است. مسلمانان صدر اسلام در نظام عاقله مشارکت داشتند. هدف از این مشارکت کمک به اشخاصی بود که می‌بایست دیه (پول خون) می‌پرداختند. طبق رسم عربهای جاهلی، قاتل یا قبیله یا خانوادة او مجبور بودند به خانوادة مقتول دیه بپردازند تا زیان آنها جبران شود. این رسم جایگزین خون‌خواهی یا انتقامجویی شده بود. بعد از ظهور اسلام، نظام دیه، به‌سبب منافع آن، تأیید و حفظ شد. با ورود پیامبر اکرم به مدینه، میان مهاجران و انصار نظام عاقله شکل گرفت. از طریق این پیمان تمام مسلمانان مدینه، بدون توجه به قبیله‌شان، عضو یک جامعه شدند و صندوقی به‌نام «کَنز» ایجاد شد که اعضا سالانه در آن مبلغی می‌ریختند. این وجوه به عضوی که برای پرداخت دیه مشکل داشت، کمک می‌کرد. نظام «اَرش» نیز برای جبران آسیب بدنی بود (نورازه، 2002).سلطنت عثمانی در حدود 1255/ 1839، مصر در 1261/ 1845 و سپس سوریه، به پیروی از مصر، بیمة مرسوم را پذیرفتند. در 1321/ 1903، شیخ‌محمد عبده، از علمای اصلاح‌طلب مصر، اعلام کرد که قرارداد بیمة عمر، شرعی نیست. گفتنی است که وجود نظام «خانوادة گسترده» در جهان اسلام و رواج کمک اجتماعی متقابل باعث شد که به حمایت بیمه‌ای نیاز مبرم وجود نداشته باشد. در دهه‌های اخیر بر «حمایت متقابل»، به‌عنوان شکل پذیرفتنی بیمه، و تحریم بیمة مرسوم، بویژه در نخستین اجلاس بین‌المللی اقتصاد اسلامی در مکه (1345 ش/ 1976)، تأکید شد و بیمة تکافل، به‌عنوان بیمه‌ای که در اسلام پذیرفتنی است، مطرح گردید (بهاتی، 1999).در 25 خرداد 1351/ 15 ژوئن 1972، شورای فتوای‌ملی مالزی اعلام کرد که بیمه، بویژه بیمة عمر، از نظر موازین فقهی باطل است، به همین دلیل، هیئتی تشکیل شد تا در مورد چگونگی ایجاد بیمة اسلامی (تکافل) مطالعه و تحقیق کند.مخالفان بیمة مرسوم، توضیح داده‌اند که اینگونه قرارداد، مشتمل بر چند غَرَر است، از جمله مطمئن نبودن از نتیجه و مطمئن نبودن از دورة قرارداد ( ) «بیمه و شریعت» ( ، 2001). آنها همچنین به قماری بودن بیمه توجه داده‌اند، چرا که در صورت بروز خطر بیمه‌کننده زیان می‌کند و اگرخطر پیش نیاید بیمه‌شونده حق‌بیمه‌ای را که پرداخت کرده از دست می‌دهد (همانجا). به نوشتة افضل‌الرحمان (ج 4، ص 47ـ50)، بیمة تجاری شبیه قمار است و شرکتهای بیمه به نوعی شرط‌بندی می‌کنند. به نظر او، دریافت حق بیمه و پرداخت مبلغی بیشتر، در صورت وقوع زیان، کاری شبیه‌قمار است.یکی دیگر از ایرادات بیمه این است که شرکتهای بیمة مرسوم عملیاتی دارند که با بهره همراه است، از جمله: استفاده از نرخ بهره برای محاسبة «نرخهای حق بیمه» (بیمة عمر) و سرمایه‌گذاری وجوه جمع‌آوری شده در فعالیتهای مالی که با بهره همراه است (ازمان بن اسماعیل، 2002 ب ).در برابر این گروه، شمار زیادی از محققان و فقها بیمه را پذیرفته و به اشکالات مذکور پاسخ گفته‌اند (برای نمونه رجوع کنید به امام خمینی، ج 2، ص 549؛ مطهری، ص 27ـ 28، 30؛ خامنه‌ای، ص 118ـ 119؛ نیز رجوع کنید به بیمه * ).در هر صورت، طراحان و مدافعان تکافل (بیمة تعاونی) تأکید می‌کنند که نباید از بیمه برای استثمار و سودجویی استفاده شود و بیمه بر اساس اصول بیمة تعاونی اسلامی مجاز است. بیمة تعاونی به این دلایل، پذیرفتنی است: 1) در قرآن کریم به مؤمنان امر شده که در کارهای نیک یاور یکدیگر باشند ( رجوع کنید بهمائده: 2). 2) بیمه‌شوندگان فعالانه برای مصلحت‌همگانی همکاری‌می‌کنند. 3) هر بیمه‌شونده برای کمک به نیازمندان، حق بیمه می‌پردازد. 4) بیمة تکافل بر اساس قرارداد هبه صورت می‌گیرد که در آن توزیع خسارت و مسئولیت بر اساس «نظام صندوق مشترک» است. 5) هدف از تکافل کسب سود به هزینة افراد دیگر نیست. 6) تا آنجا که به تعیین حق بیمه مربوط می‌شود، عدم‌اطمینان کاهش می‌یابد (چودری، ص 69). تکافل بر پایة قرارداد مضاربه نیز عمل می‌کند. شرکتهای بیمة اسلامی نیز، به نوعی، شرکت سهامی با مسئولیت محدودند (همان، ص 73، 75).شرایط و امتیازات تکافل. الف) همانطور که گفته شد تکافل مبتنی بر مضاربه (طبق فقه اهل‌سنّت) است؛ بیمه‌شونده حق بیمه را به بیمه‌کننده (شرکت بیمة تکافل) می‌پردازد و سود حاصل، با توافق، میان دوطرف تقسیم می‌شود. ب) تکافل مبتنی بر اصل اساسی همکاری متقابل و تشریک مساعی است. ج) در بیمة عمر اگر بیمه‌شونده قبل از سررسیدن دورة قرارداد بمیرد، افراد ذینفع می‌توانند کل حق بیمه‌های پرداخت‌شده و سودهای حاصل از حق بیمه‌های پرداخت شده را بگیرند. اما اگر بیمه‌شونده بیش از دورة قرارداد به حیات خود ادامه‌دهد، می‌تواند از شرکت بیمه، کل حق بیمه‌های پرداخت‌شده و همچنین سودهای حاصل از آن را مطالبه کند. د) درمورد بیمة عمومی، بیمه‌کننده و بیمه‌شونده باید درک کنند که پرداخت حق بیمه به عنوان «تبرّع» است و در صورتی‌که هیچ زیانی، در موضوع مورد توافق حاصل نشود، بیمه‌شونده‌به لحاظ حقوقی نمی‌تواند حق بیمه را پس بگیرد، اما درصورت بروز خسارت، بیمه‌کننده ملزم به جبران خسارت بیمه‌شونده است. ه ) در تکافل، طرفین برای امضای قرارداد باید صلاحیت حقوقی (مانند بلوغ و سایر شرایط عقد قرارداد شرعی) داشته باشند. و) در تکافل باید منفعتِ قابل بیمه‌شدن موجود باشد و موارد ممنوع در اسلام را نمی‌توان بیمه کرد (معصوم‌باللّه، 2002 ب ).چگونگی فعالیت شرکت بیمة تکافل. در تکافل عمومی (انواع بیمه‌های تکافل)، بیمه‌شوندگان حق بیمه را به عنوان تبرّع می‌پردازند و با عامل تکافل در بارة میزان سهم پرداختی توافق می‌کنند و عامل تکافل به‌جبران خسارت در دورة توافق شده می‌پردازد. برای اینکه بیمه‌شونده در سود سهیم باشد، بیمه‌کننده حق بیمة پرداخت شده را سهم محسوب می‌کند، بدین‌ترتیب بیمه‌شونده در سود هم سهیم است و حق بیمه را نیز می‌تواند مسترد نماید (همو، 2002 الف ).همة کشورهای عضو اتحادیة ملل آسیای جنوب‌شرقی از مضاربه یا مضاربة تعدیل‌شده ( رجوع کنید به ادامة مقاله) استفاده می‌کنند. در حال حاضر دو الگوی مضاربه در شرکتهای‌تکافل به‌کار گرفته می‌شود: مضاربة محض و مضاربة تعدیل‌شده .در الگوی مضاربة محض، شرکت تکافل و بیمه‌شونده تنها در درآمد سرمایه‌گذاری مستقیم سهیم‌اند و بیمه‌شونده حق دارد صددرصد مازاد حق بیمة پرداخت شده را دریافت کند. قبل از توزیع درآمد حاصل از سرمایه‌گذاری، مخارج عملیات کسر نمی‌گردد. این الگو برای تکافل خانواده انتخاب شده است، زیرا بیمة زندگی مختص بیمه‌شوندگان، و وجوه آن متعلق به آنان است.در الگوی مضاربة تعدیل شده، سود حاصل برای سرمایه‌گذاری مجدد کنار گذاشته می‌شود. شرکت تکافل در مازاد وجوه تکافل با بیمه‌شونده سهیم است، مخارج عملیاتی را کسر می‌کند و دیگری در توزیع مازاد حق بیمه مقدّم نیست. در این الگو شرکت تکافل و بیمه‌شونده در درآمد سرمایه‌گذاری و مازاد حق بیمه سهیم‌اند. مخارج عملیات قبل از توزیع مازاد کسر می‌گردد (ازمان بن اسماعیل، 2002 الف ).شرکتهای تکافل در جهان اسلام. امروزه 63 شرکت تکافل و هشت شرکت تکافل اتّکایی در جهان اسلام فعالیت می‌کنند: 31 شرکت تکافل در کشورهای عربی، 16 شرکت تکافل در کشورهای مسلمان غیرعرب و 16 شرکت تکافل در کشورهای غیرمسلمانی که جمعیت مسلمان نیز دارند ( رجوع کنید بهجدول 1ـ3). گفتنی است که در ایران و بسیاری از کشورهای اسلامی، باتوجه به پذیرفته‌شدن بیمة مرسوم و پاسخگویی از اشکالات وارد بر آن، نیازی به تأسیس شرکتهای تکافل نبوده است.نخستین شرکت تکافل در سودان، در 1357 ش/ 1978و سپس در همان سال در عربستان سعودی تأسیس شد. در 1372 ش/ 1993، دو شرکت تکافل در برونئی، سال بعد دو شرکت تکافل در اندونزی، و در 1374 ش/ 1995یک شرکت تکافل در سنگاپور تأسیس گردید. تنها شرکت بیمة تکافل در عربستان سعودی، شرکت ملی بیمة تعاونی است. در کویت، وزارت تجارت و صنعت مجوز تأسیس نخستین شرکت تکافل را در بهمن 1377/ فوریة 1998صادر کرد. نخستین قانون تکافل در 1363 ش/ 1984 درمالزی به‌تصویب رسید و احتمالاً مالزی تنها کشور اسلامی است که قانون تکافل دارد. در سنگاپور دو شرکت تکافل فعالیت می‌کنند (تاریخ تأسیس هر دو: 1374 ش/ 1995): آمپرو ـ اینکام ، که با سرمایه‌گذاری مشترک میان چند شرکت تشکیل شده است و بیشتر شبیه صندوق تعاونی عمل می‌کند، و شرکت تکافل سنگاپور که حاصل رمایه‌گذاری مشترک میان شرکت بیمة کپل و «جامعة تعاونی چند منظورة معلمان مالای سنگاپور» است. وزارت دارایی اندونزی در 1373 ش/ 1994، مجوز تأسیس نخستین بیمة اسلامی عمر و در همان سال، مجوز تأسیس دومین بیمة اسلامی (شامل انواع بیمه‌ها بجز بیمة عمر) را برای مسلمانان این کشور صادر کرد (میثمی و کوان ، 1999).تکافل در منطقة آسیا ـ پاسیفیک . توسعة تکافل در منطقة آسیا ـ پاسیفیک سه‌مرحله را طی کرده است: مرحلة تکامل تدریجی ، مرحلة پرورش (توسعه یافتن)، و مرحلة تثبیت . در اغلب کشورهای آسیا ـ پاسیفیک مرحلة اول در دو دهة 1340 و 1350ش/ 1960 و 1970 طی شد. در آن دوره، اشتیاق شدید برای تأسیس نظام مالی اسلامی، به تأسیس بانکداری اسلامی انجامید. مرحلة دوم برای مالزی در دهة 1360 ش/ 1980، با تصویب قانون بانکداری اسلامی در 1362 ش/ 1983 و قانون تکافل در 1363 ش/ 1984، طی شد و برای اندونزی و برونئی و سنگاپور در دهة 1370 ش/ 1990 به‌وقوع پیوست. این دهه برای مالزی مرحلة تثبیت بانکداری و تکافل بود. در سالهای اخیر، گروه تکافل اتّکایی آ سه آن و شرکت بین‌المللی تکافل اتّکایی تشکیل شده است که اقدام به تکافل اتّکایی شرکتهای تکافل می‌کند (شریف، 2002).تکافل استرالیا در 1376 ش/ 1997 تأسیس شد تا زیانهای مالی مربوط به منازل و وسایل نقلیة تجاری و خصوصی مسلمانان استرالیا را جبران کند. در منشور تکافل استرالیا ذکر شده است که تأمین مالی آن فقط شامل امور حلال می‌شود و اعضای آن در سود شرکت تکافل سهیم‌اند (تکافل استرالیا ، 2001).در اوایل دی 1378/ اواخر دسامبر 1999، بیمة تکافل در بنگلادش تشکیل شد. سه شرکت بیمة تکافل که در بنگلادش فعالیت می‌کنند، عبارت‌اند از: بیمة اسلامی بنگلادش با مسئولیت محدود که در زمینة بیمة عمومی فعالیت می‌کند، بیمة اسلامی زندگی خاور دور با مسئولیت محدود، و بیمة بازرگانی اسلامی با مسئولیت محدود. از مشکلات شرکتهای بیمة اسلامی در بنگلادش، فقدان مؤسسات تکافل اتّکایی است، ازینرو شرکتهای بیمة اسلامی برای بیمة اتّکایی به شرکتهای بیمة اتّکایی مرسوم روی می‌آورند (وردهان ، 2000).شرکت بیمة اسلامی در سودان وابسته به بانک اسلامی فیصل و نخستین شرکتی است که بر اساس نظام بیمة اسلامی کار خود را آغاز کرد (1357 ش/ 1978). تأسیس این شرکت بر بخش بیمة سودان تأثیر بسیاری داشته است. به‌طوری که بانک اسلامی سودان در 1362 ش/ 1983 و بانک البرکة این کشور در 1363 ش/ 1984، اقدام به تأسیس شرکتهای بیمة اسلامی وابسته به بانک نمودند (عثمان بابکر احمد، ص 42ـ43). شرکت بیمة اسلامی، که بر اساس تکافل اسلامی عمل می‌کند، از عقد مضاربه‌ای بهره می‌گیرد ( رجوع کنید به همان، ص 50 ـ52). این شرکت دارای هیئت نظارت شرعی است. دارندگان بیمه‌نامه، صاحبان سرمایة شرکت بیمه و در سود آن شریک‌اند و در مجمع عمومی حق رأی دارند. طبق قانون جدید بیمه (مصوب 1371 ش/ 1992)، شرکتهای بیمة اسلامی برای عملیات بیمه‌ای درازمدت خود موظف به تأسیس صندوق تکافل‌اند. طبق این قانون، کلیة شرکتهای بیمه در سودان ملزم شده‌اند که از شیوة تکافل (بیمة تعاونی اسلامی) پیروی کنند (همان، ص 80).منابع: علاوه بر قرآن؛ محمدصادق چودری، «بیمة اسلامی (تکافل): مفاهیم و کاربرد»، ترجمة حبیب میرزایی، صنعت بیمه ، سال 14، ش 53 (بهار 1378)؛ سیدمحمد خامنه‌ای، بیمه در حقوق اسلام: بحثی تحلیلی و تطبیقی در بیمه‌های اجتماعی و بیمه‌های خصوصی ، تهران 1359 ش؛ روح‌اللّه خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، تحریرالوسیلة ، قم 1363 ش؛ عثمان بابکراحمد، قطاع التأمین فی‌السودان: تقویم تجربة التحول من نظام التأمین التقلیدی الی التأمین الاسلامی ، [ بی‌جا ] 1997؛ مرتضی مطهری، بررسی فقهی مسئلة بیمه ، تهران 1361 ش؛Afsalur Rahman, Economic doctrines of Islam , vol.4, London 1979; Azman Bin Ismail, "Current scenario and future challenges of takaful business", Insurance. ]Online[. Available: http:// www.insurance.com.my/zone-takaful/ azman-ismail-03.htm. ]18 Nov. 2002 a [; idem, Introduction to Islamic insurance , Insurance. ]Online[. Available: http://www.insurance.com. my. ]25 Nov.2002 b [; Mohammad Ajmal Bhatty, "Takaful- development and success", Getyourmony working, 1 Apr. 1999. ]Online[. Available: http:// www. getyourmonyworking. com. ]18 Nov. 2002[; "Insurance & shariah", Nidaul Islam , 22 Mar. 2001. ]Online[. Available: http:// www. bris. ac. uk. ]25 Nov. 2002[; Mohd. Ma ـ sum Billah, "Takaful (Islamic insurance): an economic paradigm",Islamic-finance.]Online[.Available: http://www.islamic-finance.net/islamic- insurance/ author's works. html. ]25 Nov. 2002 a [; idem, "Takaful (Islamic insurance): its concept, development & operational mechanisms", Islamic-finance. ]Online[. Available: http://www.islamic-finance.net/islamic-insurance/ author's works. html. ]25 Nov. 2002 b [; Ramin Cooper Maysami and W. Jean Kwon, "An analysis of Islamic takaful insurance: a cooperative insurance mechanism", Journal of insurance regulation , vol. 18, no. 1 (Fall 1999). ]Online[. Available: http://www.naic.org/1 publications/J r/ J ir 181/181-f6. htm. ]18 Nov. 2002[; Norazah, "Concept of takaful", Geocities. ]Online[. Available: http://www. geocities.com/norazah 1/takafuleng.html. ]25 Nov. 2002[; Kamarudin Sharif, "Takaful in the Asia-Pacific", Insurance. ]Online[. Available: http://www.insurance.com.my/zone- takaful. ]25 Nov. 2002[; Mohammad Nejatullah Siddiqi, "Evolution of Islamic banking and insurance as systems rooted in ethics sound vision foundation", Soundvision. ]Online[. Available: http://www.soundvision.com/money/ islamicbanking. shtml. ]7 Jul. 2000[; Takaful Australia, "Takaful Australia: new developments. Insurer, 10 Jan. 2001. ]Online[. Available: http://www.insurer.com. ]15 Jan. 2001[; "Takaful: Islamic insurance", Islamiq, 23 Nov. 2002. ]Online[. Available: http://www.islamiq.com/ knowledgecenter/ takaful. php4. ]25 Nov. 2002[; S. Vardhan, "Islamic insurance predict bright future in Bangladesh", Islamiq, 22 Sep. 2000. ]Online[. Available: http:// www. islamiq. com. ]7 Jul. 2000[.
