جُبَیل(2) ، شهر صنعتی و بندری در مشرق عربستان عودی، در ساحل جنوبی خلیج‌فارس. جبیل در حدود 465 کیلومتری شمال‌شرقی شهر ریاض و حدود هشتاد کیلومتری شمال شهر دَمّام (مرکز اداری منطقة شرقیه)، در َ39 49 طول شرقی و ْ27 عرض شمالی، در ساحلی با زمینهای پست و هموار و ماسه‌ای واقع شده و صحرای بیضاء در جنوب آن است. زمینهای نزدیک شهر شوره‌زارهایی است که از آنها نمک تهیه می‌شود (حمزه، ص 52). به جز تپة عینین به ارتفاع 97 متر در حدود هفت کیلومتری جنوب شهر، بقیة اراضی و توابع شهر ارتفاع چندانی از سطح دریا ندارند. در شمالِ این شهر (در خلیج‌فارس)، چندین خلیج کوچک (به زبان محلی: دوحه) از جمله خلیج ابوعلی، چند دماغه از جمله ابوعلی و غار، و چند جزیره، از جمله ابوعلی، باطِنه، حُوَیلات مُسْلِمیّه، جِنّا/ جِنّه و جرید، قرار دارد.در طول سال چند نوع باد از جبیل می‌گذرد، مانند بادهای مرطوب شمالی و شمال‌غربی که با انتقال دود کارخانه‌ها، هوای شهر را آلوده می‌کنند؛ بادهای جنوبی و جنوب‌شرقی، معروف به بادهای اَلْکَوْس، که مناطق مسکونی واقع در شمال‌شرق مناطق صنعتی جبیل ( رجوع کنید به ادامة مقاله) را آلوده می‌کنند و علاوه بر آن موجب افزایش دما می‌شوند؛ بادهای مرطوب که از مشرق، پس از عبور از خلیج‌فارس، به این منطقه می‌وزند؛ بادهایی که از جانب ربع‌الخالی * می‌وزند و به بادهای سَموم معروف‌اند و بادهای خنک شمال‌شرقی که از جانب سیبری می‌وزند و موجب کاهش دما می‌گردند (هاجری، ص 113؛ عبیّد، ص 20ـ22).جبیل در منطقة کم باران با آب و هوای گرم قرار دارد. میانگین دمای سالانة آن ْ25 است. دمای آن در تابستانها گاهی به ْ42 می‌رسد و در زمستانها هوای آن معتدل است. میزان بارش سالانة آنجا نیز اندک (73 میلیمتر) و در طول سال پراکنده است (عبیّد، ص 20، 24). آب مصرفی اهالی جبیل سابقاً از طریق چشمة غَمْسه و چاه طویه تأمین می‌شد؛ غمسه چشمه‌ای دریایی در مجاورت بحرین بود و غواصان برای دستیابی به آب شیرین آن، به عمق دریا می‌رفتند. با حفر چاههای آرتزین در 1310 ش و ایجاد تصفیه‌خانة آب شیرین ــ که بزرگ‌ترین تصفیه‌خانة آب شیرین جهان است و مازاد مصرفی آن به شهرهای بسیاری منتقل می‌شود ــ از روشهای جدید برای تأمین آب شهر جبیل استفاده می‌شود (حوّاس، ص 896 ـ897؛ عبیّد، ص 24ـ 25).پوشش گیاهی این منطقه، به سبب خشکی هوا و کمی بارش و شوری خاک، از نوع بوته‌ای است ( رجوع کنید به عبیّد، ص22ـ23).جمعیت جبیل در1379 ش، 828 ، 140 تن ضبط شده که عمدتاً از قبیلة آل‌بوعَیْنَین ( رجوع کنید به ادامة مقاله) و خاندانهای معروف تشکیل شده، که از آن جمله است: آل‌خاطر، آل محمد، آل‌علی، آل راشد، و گروههایی از اهالی نجد مشتمل بر خاندانهایی چون قَصیم، وَشْم و سُدَیْر، که از مرکز شبه جزیرة عربستان به آنجا رفته‌اند (عبیّد، ص 131؛ اطلس المملکة العربیة‌السعودیة ، ص 14). در این شهر 21 مسجد و 7 مسجدجامع و دو بیمارستان فعال است (عتیبی، ص 295).جبیل با جاده‌های جدیدالاحداث، از جمله آزادراه دمّام ـ جبیل و دمّام ـ حفرباطن، که از نزدیکی جبیل می‌گذرد، به مراکز صادراتی و پالایشگاهی عربستان، مرتبط می‌شود. دولت عربستان برای اهداف اقتصادی و اتکا نکردن به درآمدهای نفتی، شهر صنعتی جبیل را در برنامة پنج سالة دوم (1354ـ 1358 ش) طراحی و از 1355 ش بنای آن را آغاز کرد (عتیبی، ص 261؛ هاجری، ص 108).برخی عوامل که موجب شد این شهر صنعتی، در مساحتی حدود 030 ، 1 کیلومتر مربع، در جبیل احداث شود، عبارت‌اند از: عمق آب دریا، که برای پهلوگیری کشتیهای بزرگ حمل و نقل مناسب است؛ نزدیکی به مواد اولیه، مثل نفت و گاز، و سهولت حمل و نقل آنها با قیمت مناسب؛ امکان استفاده از آب دریا برای خنک‌سازی دستگاههای صنعتی؛ و همواری زمین برای احداث کارخانه‌های صنعتی (عتیبی، ص 295؛ هاجری، ص 111ـ113).شهر صنعتی جبیل مشتمل است بر: منطقة صنعتی با مساحت حدود هشتاد کیلومتر مربع و نوزده کارخانه در صنایع پایه و 136 کارخانه در صنایع جانبی؛ منطقة مسکونی، شامل هشت ناحیة شهری با چهل هزار سکنه (ظرفیت نهایی 000 ، 375 تن)، که به صورت پیشرفتگی در آب خلیج‌فارس بنا شده است؛ فرودگاه، با مساحتی در حدود 250 کیلومتر مربع، برای حمل و نقل مسافر و کالا؛ منطقة تفریحی، با مساحتی‌در حدود 204 کیلومتر مربع، در مغرب منطقة صنعتی؛ و جزیرة باطِنَه که گردشگاه عمومی شهر است و باغهای طبیعی، باغ وحش، محل پرورش نباتات، اماکن صید ماهی و قایقرانی دارد ( الموسوعة العربیة العالمیة ، ذیل مادّه؛ نیز رجوع کنید بهالموسوعة‌العربیة ، ذیل مادّه).از تولیدات عمدة صنایع جبیل، آهن، فرآورده‌های نفتی و پتروشیمیایی، رنگ، کود، دارو و مواد بهداشتی است. همچنین با احداث نُه بارانداز (هرکدام به طول 250 متر) و چهار سکوی نفتی، که مختص کشتیهای بزرگ است و با چند موج‌شکن از آن‌واژه).محافظت می‌شود، جبیل در صید مروارید و ماهی و صادرات کالا و مواد معدنی (مانند سنگ آهن) نیز فعالیت دارد (عبیّد، ص 39ـ 45، 54). بنا بر گزارشی، در 1377 ش، 220 کشتی بازرگانی در این شهر پهلو گرفته است ( رجوع کنید بهالمملکة العربیة السعودیة. وزارة‌التخطیط، ش 35، ص 338).از جبیل و آبادیهای تابع آن آثاری به دست آمده که از مهم‌ترین آنها، آثار دورة سنگی در آبادی دوسَریه (در دوازده کیلومتری جنوب‌شرقی جبیل) و بقایای مسجدی (متعلق به سدة دوازدهم) در جزیرة جنّاست (عبیّد، ص 65ـ66، 73ـ 75).پیشینه. جبیل در منطقه‌ای کهن واقع شده و آثار به دست آمده از آنجا نشان‌دهندة سابقة سکونت در آنجا از پیش از اسلام است ( رجوع کنید به حمزه، ص 234). برخی محققان مقر این شهر را با محل آبادی عینین، که جزو احسا * می‌شده است، مطابق دانسته‌اند ( رجوع کنید بهشرف‌الدین، ص 254؛ د. اسلام ، چاپ دوم، ذیل مادّه). نام آبادی عینین در منابع سده‌های اولیة اسلامی کمتر به کار رفته است، اما مؤلفان سده‌های هفتم تا دهم ــ مانند بکری (ذیل «عینان»)، یاقوت حموی (ذیل «عَیْنَیْن»)، ابن‌منظور (ج 9، ص 510) و فیروزآبادی (ج 3، ص 361) ــ آن را جزو بحرین دانسته و آنجا را آباد و دارای نخلهای بسیار وصف کرده‌اند.در 926، عثمانیها بر عینین مسلط شدند، اما در نیمة سدة دهم، آنجا به دست پرتغالیها افتاد و آنان با احداث قلعه‌هایی در منطقه، جایگاه خود را تثبیت کردند؛ با این حال، نام جبیل در اسناد و مدارک پرتغالیها دیده نشده است ( رجوع کنید به ریحانی، ص 29؛ عبیّد، ص 87).به نوشتة شیخ خزعل (ص 353ـ356)، در اوایل سدة سیزدهم حکام سعودی هنگام عزیمت به احسا، در آبادی جبیل قتل عام کردند. در 1328، قبیلة آل بوعینین (از خاندان بنی‌خالد * ) از قطر به جبیل مهاجرت کردند و موجب آبادانی و توسعه و رونق بازرگانی آنجا شدند (کحّاله، ص 247؛ وهبه، ص 74). دو سال بعد، جبیل یکی از چهار امارتِ تابع احسا ذکر شد (کحّاله، ص 242؛ حمزه، ص 76ـ77).در 1333، طبق معاهده‌ای که میان دولتهای بریتانیا و عثمانی بسته شد، حکومت سعودیها بر جبیل و ملحقات آن، به همراه نجد و احسا و قَطیف، به رسمیت شناخته شد (کیلی، ص 130؛ زرین قلم، ص 160ـ161). در همین زمانها، به نوشتة جان گوردون لوریمر (ج 7، ص 647)، جبیل دهکده‌ای با دویست خانوار شیعه‌مذهب و از توابع احسا بود. نام جبیلِ بحری (محدوده و حریم جبیل در خلیج‌فارس) و جبیلِ برّی (توابع جبیل در خشکی تا شعاع دوازده کیلومتری) نیز در همین زمانها رایج شد ( رجوع کنید به عبیّد، همانجا، نیز رجوع کنید به ص 63، 70ـ71).آبادی جبیل تا 1339 اهمیت چندانی نداشت. در این سال، کشمکشهای اقتصادی میان حکومت نجد و کویت، موجب افزایش اهمیت و اعتبار آنجا و نیز موقعیت صیادی و بازرگانی آن در خلیج‌فارس شد.آخرین گزارشها قبل از آغاز توسعة جبیل نشان می‌دهد که این شهر با جمعیت حدود دو هزار تن در 1323 ش، دارای بندرگاهی بهتر از قطیف بوده است، اما کشتیهای بزرگ قادر به پهلوگیری در آنجا نبوده‌اند ( رجوع کنید به کحّاله، ص 69، 247ـ 248).از این شهر شاعرانی برخاسته‌اند، از جمله صَلَتان عَبدی ملقب به خُلَیدعَیْنَین (قبل از قرن سوم)، ثانی‌بن منصور راشد و عبدالرحمان‌بن عبدالرحیم عبیّد، هر دو از شاعران قرن چهاردهم (ابن‌قتیبه، ص 314ـ316؛ عبیّد، ص 147ـ152).منابع: ابن‌قتیبه، کتاب‌الشعر و الشعراء و قیل طبقات‌الشعراء ، لیدن 1904، چاپ افست بیروت ] بی‌تا. [ ؛ ابن‌منظور؛ اطلس المملکة‌العربیة السعودیة ، ریاض: وزارة التعلیم‌العالی، 1420/2000؛ عبداللّه‌بن عبدالعزیز بکری، معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع ، چاپ مصطفی سقا، بیروت 1403/1983؛ فؤاد حمزه، قلب جزیرة‌العرب ، ریاض ?] 1352/1933 [ ؛ عساف حوّاس، «مصادرالمیاه»، در الموسوعة الجغرافیة للعالم‌الاسلامی ، ریاض: وزارة‌التعلیم‌العالی، ج 3، قسم 1، 1419/1999؛ حسین خلف خزعل، حیاة‌الشیخ محمدبن عبدالوهاب ، بیروت ?] 1388/1968 [ ؛ امین ریحانی، تاریخ نجد الحدیث و ملحقاته ، بیروت 1954؛ علی زرین‌قلم، سرزمین بحرین از دوران باستان تا امروز ، تهران 1337 ش؛ احمدحسین شرف‌الدین، «مسالک القوافل التجاریة فی شمال‌الجزیرة العربیة و جنوبها»، در دراسات تاریخ الجزیرة العربیة ، کتاب 2: الجزیرة‌العربیة قبل‌الاسلام ، چاپ عبدالقادر محمود عبداللّه، سامی صقار، و ریچارد مورتل، ] ریاض [ : مطابع جامعة‌الملک سعود، 1404/1984؛ عبدالرحمان عبیّد، الجبیل: ماضیها و حاضرها ، ریاض ?] 1420/2000 [ ؛ غالب عوض عتیبی، المملکة العربیة السعودیة: مسیرة دولة و سیرة رجال ، بیروت 1419؛ محمدبن یعقوب فیروزآبادی، ترتیب القاموس‌المحیط ، چاپ طاهر احمد زاوی، بیروت 1399/1979؛ عمررضا کحّاله، جغرافیة شبه جزیرة‌العرب ، چاپ احمدعلی، مکه 1384/1964؛ ج. ب. کیلی، الحدود الشرقیة للجزیرة‌العربیة ، ترجمة محمدامین عبداللّه، کویت ?] 1967 [ ؛ المملکة‌العربیة‌السعودیة، وزارة‌التخطیط مصلحة الاحصاءات العامة، الکتاب الاحصائی السنوی ، ش 35، ] ریاض [ 1419/ 1999؛ الموسوعة العربیة ، دمشق: هیئة‌الموسوعة‌العربیة، 1998ـ ، ذیل «الجبیل» (از محمد حمادی)؛ الموسوعة العربیة‌العالمیة ، ریاض: موسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، 1419/1999؛ حافظ وهبه، جزیرة‌العرب فی‌القرن العشرین ، ] قاهره ? 1375/1956 [ ؛ فریال هاجری، «بعض ملامح الخریطة الصناعیة لمدینة الجبیل الصناعیة شرقی المملکة العربیة السعودیة خلال الربع الاخیر من القرن العشرین»، مجلة دراسات الخلیج و الجزیرة العربیة ، سال 23، ش 91 (جمادی‌الا´خره ـ شعبان 1419)؛ یاقوت حموی؛EI 2 , s.v. " A l - Djubayl" (by H. W. Alter); J. G. Lorimer, Gazetteer of the Persian Gulf, , Oma ¦n, and central Arabia , Buckinghamshire 1986.
