جَبَلیه، گنبد ، بنایی در کرمان متعلق به دورة سلجوقیان. این بنای هشت ضلعی در مشرق شهر کرمان و در امتداد خیابان تختی در نزدیکی مسجد صاحب‌الزمان قرار دارد (وزیری کرمانی، ج 1، ص 162؛گی‌آبادی، ج 1، ص 42؛ رکوعی، ص 205). ظاهراً جبل‌سنگی یا جبل‌سنگ نامیده شدن آن ( رجوع کنید به هیلن برند ، 1989، ص 87؛ پارسای قدس، ص 48)، به سبب کاربرد بسیار زیاد سنگ در ساخت آن بوده است. نام گنبد جبلیه نخستین‌بار در تذکرة‌الاولیاء یا مزارات کرمان محرابی کرمانی (تألیف در 925 تا 939) آمده است ( رجوع کنید به ص 100ـ101). این بنا گنبد گنج و گنبد گبری نیز نامیده شده است ( رجوع کنید به ناصرالدین منشی کرمانی، ص 13؛ وصّاف‌الحضره، ص 294؛ موسوی، ص 75).برخی منابع، این بنا را از جمله بناهای آرامگاهی به شمار آورده‌اند ( رجوع کنید به هیلن برند، 1989، همانجا؛ همو، 1994، ص 294). روایات محلی نیز از وجود گوری در آن خبر می‌دهد که در سیل کرمان در 1333 ش از میان رفته و بیشتر مورد توجه و زیارت زردشتیان بوده است ( رجوع کنید به موسوی، ص 77؛ پارسای قدس، همانجا؛ همت کرمانی، ج 1، ص 43). بنا بر بعضی روایات محلی، این بنا بقعة سیدمحمد تباشیری ( رجوع کنید به سایکس ، ص 223) و به گفتة برخی دیگر مزار دانیال حکیم، مشهور به پیرمراد، بوده است ( رجوع کنید به موسوی، همانجا).اشرودر (ص 1016) گنبد جبلیه را متعلق به دورة سلجوقی دانسته است. با این حال، وی (ص 1018) این احتمال را نفی نکرده که ممکن است جبلیه پرستشگاهی بودایی (استوپا) باشد که در زمان مغولان و تحت تأثیر آنان ساخته شده است. برخی نیز زمان ساخت آن را به دورة ساسانی و حتی پیشتر ( رجوع کنید بهرکوعی، همانجا؛ همت کرمانی، ج 1، ص 38ـ39) رسانده‌اند که چندان درست نمی‌نماید.نقشة بنا از داخل و خارج، هشت ضلعی و هر ضلع بیرونی آن 8ر6 متر و هر ضلع داخلی آن 4 متر و ضخامت دیوار آن، 10ر3 متر است. مصالح ساختمان سنگِ لاشه و ملاط سختی با مخلوطی از آهک و ماسه است (سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان کرمان، نامة ش 5270 ـ137، مورخ 29/4/1384؛ رکوعی، ص 206). ارتفاع بنا هجده متر است و نمای بیرونی بنا در سه بخش ساخته شده است: بخش پایینی هشت ضلعی با دیوارهای ضخیم که در هر ضلع آن یک طاقنمای بزرگ قوس‌دار کار شده است. در داخل قوسها، نُغُول یا لوحی تزئینی برای کاستن‌بار، در نمای بنا به صورت سطوح مجرد مربع و مستطیل شکل ساخته شده است. داخل نغولها نورگیرهای بزرگی قرار گرفته است (پارسای قدس، ص 50). در طرفین طاقنماهای بزرگ هر ضلع نیز دو نغول، بالای هم، قرار دارد که نغول پایینی قوس جناغی دارد و نغول بالایی، مستطیل شکل است (همانجا). در هشت طرف داخل طاقنماها، هشت در به عرض دو متر قرار گرفته که در سالهای اخیر برای استحکام بنا و جلوگیری از ویرانی آن، جز یکی، همه با سنگ مسدود شده است و بر درگاه باقیمانده، دری چوبی قرار داده‌اند ( رجوع کنید بهکرمان : مجموعه‌ای از عکسها ، ص 84 ـ 85).بخش میانی در بالای قسمت اول پس از یک پاگرد (حلقه) به عرض 5ر1 متر بر یک قاعدة شانزده ضلعی ساخته شده و قطر آن از قطر اصلی بنا کوچک‌تر است (پارسای قدس، همانجا). در این قسمت طاقنماهایی با قوس تیزدار، نماسازی شده است که درست در بالای نورگیرهای مستطیل شکل قسمت اول قرار دارد. افزون بر این، در وسط اضلاع نیز، یک در میان، هشت نورگیر وجود دارد. در سالهای اخیر برای نورگیرهای هر دو قسمت، شیشه نصب شده است ( رجوع کنید به کرمان: مجموعه‌ای از عکسها ، همانجا).بخش فوقانی نمای بنا نیز به عرض یک متر از قسمت دوم عقب نشسته و پاگردی را فراهم آورده است. این پاگرد، چون حلقه‌ای، بنا را با 32 ضلع و 24 نغول مستطیل شکل عمودی و افقی در بر گرفته و مصالح آن آجر و سنگ است (پارسای قدس، همانجا). طاقنماها و نغولها در قسمتهای سه‌گانة نما موجب کاهش ضخامت جرزها شده است (همان، ص 48).گنبد تک پوش از آجر سفید و به قطر دوازده متر است و ساقة آن به ارتفاع هشت متر همانند سایر قسمتهای بنا از سنگ است (موسوی، ص 75؛ پارسای قدس، همانجا). در وسط ساقه، یک نورگیر ساخته شده است (پارسای قدس، ص 50). بنا بر آثار باقیمانده، به نظر می‌رسد که سازندگان می‌خواسته‌اند گنبد را دوپوش بسازند ولی کار را نیمه تمام رها کرده‌اند (ویلسون ، ص 155) و شاید پوش بیرونی بعدها از بین رفته است (اشرودر، ص 1018).فضای داخلی بنا ساده است و تنها برای تبدیل هشت ضلعیِ نقشة بنا به دایرة ساقة گنبد، شانزده طاقنما یا قوس تیزدار ایجاد شده است و چهارچوبة نغولهای داخلی در تیزة قوس نیز، گره‌خوردگی دارد که می‌توان آن را نوعی تزئین دانست (پارسای قدس، همانجا). امروزه این بنا موزة سنگ‌نوشته‌ها شده است (سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان کرمان، همانجا).منابع: احد پارسای قدس، «سه بنای یادبود سنگی از دوران سلجوقی»، هنر و مردم ، ش 184 و 185 (بهمن و اسفند 1356)؛ عزت‌اللّه رکوعی، سرزمین ما: مروری بر تاریخ و معماری ایران ، تهران ?[ 1373 ش ] ؛ علی زنگی‌آبادی، جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری کرمان ، [ کرمان ] 1370 ش؛ سرپرسی مولزورث سایکس، سفرنامة ژنرال سرپرسی سایکس ، ترجمة حسین سعادت‌نوری، تهران 1336 ش؛ کرمان: مجموعه‌ای از عکسهای آثار تاریخی، مراکز صنعتی، کشاورزی و نقاط دیدنی استان کرمان ، به‌کوشش بتول ایزدپناه، کرمان: ادارة کل فرهنگ و ارشاد اسلامی کرمان، 1372 ش؛ سعید محرابی کرمانی، کتاب تذکرة‌الاولیاء محرابی کرمانی، یا، مزارات کرمان ، چاپ حسین کوهی کرمانی، [ تهران ] 1330 ش؛ احمد موسوی، «گنبد جبلیه»، هنر و مردم ، ش 168 (مهر 1355)؛ ناصرالدین منشی کرمانی، سمط العُلی' للحضرة العلیا ، چاپ عباس اقبال، تهران 1362 ش؛ احمدعلی وزیری کرمانی، تاریخ کرمان ، چاپ محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران 1364 ش؛ عبداللّه‌بن فضل‌اللّه وصّاف‌الحضره، تاریخ وصّاف ، چاپ سنگی بمبئی 1269؛ کریستی ویلسون، تاریخ صنایع ایران ، ترجمة عبداللّه فریار، تهران 1366 ش؛ محمود همت کرمانی، تاریخ مفصّل کرمان ، کرمان [ 1351 ش ] ؛Robert Hillenbrand, Islamic architecture: form, function and meaning , Edinburgh 1994; idem, "The Islamic architecture of Persia", in The Arts of persia , ed. Ronald W. Ferrier, New Haven: Yale University Press, 1989; Eric Schroeder, "The Selju ¦q period", in Arthur Upham Pope, ed. A Survey of persian art , vol.3, Tehran 1977.
