جایز رجوع کنید به جواز(1)NNNNجایِزان ، بخش و شهری در شهرستان امیدیه، در استان خوزستان.1) بخش جایزان ، به مرکزیت شهر جایزان، واقع در جنوبشرقی استان خوزستان. از شمال به بخش مرکزی شهرستان رامهرمز، از مشرق به بخش بَهْمَئی استان کهگیلویه و بویراحمد، از جنوبشرقی به بخش مرکزی شهرستان بهبهان، از جنوب به بخش آغاجاری شهرستان بهبهان، از جنوبغربی به بخش مرکزی شهرستان امیدیه و از مغرب به بخش رامشیر شهرستان رامهرمز محدود میشود و مشتمل است بر دهستانهای جایزان (به مرکزیت جایزان) و جولَکی (به مرکزیت آبادی جولَکی) و مجموعاً 57 آبادی (سازمان مدیریت و برنامهریزی استان خوزستان، ص 40). بخش جایزان بیشتر در دشت واقع شده و ارتفاع اکثر نقاط آن کمتر از 250 متر است ( رجوع کنید به فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 91، ص 12، 26، 84 ـ 85، 179، 249ـ250). رودهای مارون * و بابااحمد در این بخش جاریاند (افشین، ج 1، ص 105، 167؛ جعفری، ج 2، ص 118). رود دائمی بابااحمد، با نام تنگ نایب، از ارتفاع هشتصد متری دامنة کوه مَقَر، در 45 کیلومتری جنوبشرقی رامهرمز، سرچشمه میگیرد و پس از پیوستن ریزابة دیگری به آن، به رود بابااحمد تغییر نام میدهد. این رود ــ که مسیر کلیاش ابتدا جنوبی و سپس غربی است ــ 45 کیلومتر طول دارد و در ارتفاع 150 متری در کنار روستای کَرْفَنْجِ بالا به رود مارون میپیوندد (جعفری، همانجا). سد انحرافی مارون، واقع در این بخش، هفت هزار هکتار از زمینهای بخش را آبیاری میکند (سازمان مدیریت و برنامهریزی استان خوزستان، ص 416).این بخش از گیا دارای درختان کُنار، گز، بید، زبان گنجشک، سدر و اکالیپتوس و گیاهانی مانند گل گاوزبان، گل زرد، نعناع، پونه، و گیاهان علوفهای است. از زیا شغال، گرگ، روباه، خرگوش و کبک در این بخش زندگی میکنند. آب و هوای این بخش گرم و خشک است ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 91، ص 12، 26 و جاهای دیگر).رزمآرا در حدود 1330 ش جایزان را دهستان و آبادیای در بخش رامهرمز شهرستان اهواز از استان خوزستان (جزو استان ششم)، دارای دَه آبادی و 100 ، 1 تن سکنه ذکر کرده است ( رجوع کنید بهج 6، ص 98ـ99). در کتاب جغرافیا و اسامی دهات کشور (چاپ 1329 ش)، از دهستان جایزان با سیزده دِه یاد شده است که تعدادی از آنها در دشت و تعدادی در دامنة کوه بودند (ایران. وزارت کشور. ادارة کل آمار و ثبت احوال، ج 2، ص 207ـ 208، 210). امام شوشتری در 1231 از آن به عنوان دهات رامهرمز نام برده است ( رجوع کنید به ص 205). جایزان در 1355 ش، جزو دهستانهای تابعة بخش حومة شهرستان رامهرمز بود ( رجوع کنید بهایران. وزارت کشور، ص 13). در 1365 ش، بر اساس مصوبة شمارة 53/5/1/11521 مورخ 16 اسفند 1365، دهستان جایزان (به مرکزیت روستای جایزان) مشتمل بر 26 روستا، جزو شهرستان رامهرمز استان خوزستان شد (ایران. قوانین و احکام، 1370 ش، ص 697). با تبدیل بخش امیدیه به شهرستان امیدیه، جایزان (بهموجب مصوبة شمارة 7699/ ت 16877 ک مورخ 17 مهر 1375) به عنوان بخش، با دو دهستان جایزان و جولکی مشتمل بر 32 روستا، یک مزرعه و 24 مکان (نقاطی که روستا نیستند و بیشتر محل فعالیتهای غیرکشاورزیاند)، در ترکیب شهرستان امیدیه قرار گرفت (ایران. قوانین و احکام، 1376 ش، ص 579؛ سازمان مدیریت و برنامهریزی استان خوزستان، ص 40). جمعیت آن طبق سرشماری 1375 ش، 071 ، 12 تن بود (مرکز آمار ایران، 1376 ش، ص 18).بیشتر اهالی بخش جایزان به کشاورزی، باغداری، دامداری و پیشهوری اشتغال دارند. کشاورزی به دو صورت آبی و دیم است. در کشاورزی آبی، اراضی با آب رودخانه و چاههای عمیق آبیاری میشوند و آب آشامیدنی مردم از چاههای عمیق تأمین میگردد. محصولات عمدة زراعی آن، گندم، جو، برنج، کنجد، باقلا، یونجه، شبدر و خرماست. این بخش دارای ذخایر نفتی است که نفتِ آن استخراج میگردد (رزمآرا، ج 6، ص 98؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، همانجاها).اهالی بخش از طوایف بهمئی، بهبهانی، سادات، آغاجاری، درویش و عرب زیدونی هستند. آنان شیعة دوازده امامیاند و به زبانهای فارسی (به گویش لری) و ترکی و عربی تکلم میکنند (رزمآرا، ج 6، ص 98ـ99، 102،210؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 91، ص 26، 84 ـ 85، 179).در بخش جایزان زیارتگاهی به نام امام رضا، با گنبدی ساده و کوتاه، وجود دارد ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 91، ص 26؛ اقتداری، ص 682). قلعة خلیلی جایزان (به ابعاد 75*65 متر) با چهار برج و سردر ورودی عریض و دروازه، در ابتدای آبادی خلیلی قرار دارد. در اواخر دورة قاجار، محمدعلی خان خلیلی، از طایفة بهمئی گرمسیری کهگیلویه، این قلعه را از خشت و گل بنا کرد (اقتداری، همانجا).راههای اصلی آغاجاری ـ رامهرمز و بهبهان ـ رامهرمز از این بخش میگذرد. دِهِ جایزان کهنه، واقع در بخش جایزان، در ارتفاع حدود 140 متری در دشتی گرم و خشک در 63 کیلومتری شمالغربی بهبهان و مغرب رود مارون واقع است ( رجوع کنید به امام شوشتری، همانجا؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 91، ص 85؛ جعفری، ج 3، ص 327).2) شهر جایزان. در ارتفاع 150 متری از سطح دریا، در دشتی در شمال این بخش و در حدود 130 کیلومتری شهر اهواز قرار دارد ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 91، ص 84؛ جعفری، همانجا).رودخانة مارون در مغرب شهر جایزان جاری است که زمینهای پیرامون آن را آبیاری میکند ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، همانجا). حداکثر دمای آن در تابستان ْ50، حداقل آن در زمستان ْ5ر3 -، و مقدار بارش سالانة آن 5ر340 میلیمتر است ( سازمان هواشناسی کشور ،ص 46). جایزان بهموجب تصویبنامة هیئت وزیران در 12 خرداد 1379 (شمارة مصوبة 9912/ ت 21295 ک) به شهر تبدیل شد (ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی، 1382 ش ب ، ذیل «استان خوزستان»).این شهر در مسیر بهبهان ـ رامهرمز قرار دارد ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ؛ جعفری، همانجاها). مزرعة سولکی در جنوبغربی این شهر قرار دارد ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 91، ص 84 ـ 85).شهر جایزان، طبق سرشماری 1375 ش، 843 ، 1 تن جمعیت داشته و دارای 328 خانوار بوده است (مرکز آمار ایران، 1376 ش، همانجا).از پیشینة شهر جایزان اطلاع چندانی در دست نیست. محمدحسنخان اعتمادالسلطنه (متوفی شوال 1313؛ ج 4، ص1900) فاصلة جایزان ـ باشْتْ را 26 فرسنگ (هر فرسنگ معادل شش کیلومتر) ذکر کرده است.منابع: اطلس راههای ایران ، تهران: گیتاشناسی، 1381 ش؛ اعتمادالسلطنه؛ یداللّه افشین، رودخانههای ایران ، تهران 1373 ش؛ احمد اقتداری، خوزستان و کهگیلویه و ممسنی: جغرافیای تاریخی و آثار باستانی ، تهران 1359 ش؛ محمدعلی امام شوشتری، تاریخ جغرافیائی خوزستان ، تهران 1331 ش؛ ایران. قوانین و احکام، مجموعة قوانین سال 1375 ، تهران: روزنامة رسمی کشور، 1376 ش؛ همو، مجموعة قوانین و مقررات مربوط به وزارت کشور: از آغاز پیروزی انقلاب اسلامی تا پایان سال 1369 ، تهران 1370 ش؛ ایران. وزارت کشور، تقسیمات کشور شاهنشاهی ایران ، تهران 1355 ش؛ ایران. وزارت کشور. ادارة کل آمار و ثبت احوال، کتاب جغرافیا و اسامی دهات کشور ، ج 2، تهران 1329 ش؛ ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی. دفتر تقسیمات کشوری، نشریة اسامی عناصر و واحدهای تقسیماتی ( به همراه مراکز )، تهران 1382 ش الف ؛ همو، نشریة تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شمارة مصوبات آن ، تهران 1382 ش ب ؛ عباس جعفری، گیتاشناسی ایران ، تهران 1368ـ1379 ش؛ رزمآرا؛ سازمان مدیریت و برنامهریزی استان خوزستان، آمارنامة استان خوزستان سال 1379 ، تهران 1380 ش؛ سازمان هواشناسی کشور، سالنامة آماری هواشناسی: 76ـ 1375 ، تهران 1378 ش؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج 91: بهبهان ، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، 1370 ش؛ مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: شناسنامة آبادیهای کشور، استان خوزستان، شهرستان رامهرمز ، تهران 1376 ش؛ همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: شناسنامة بخشهای کشور، کل کشور، تهران 1378 ش؛ نقشة تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران ، مقیاس 000 ، 500 ، 2:1، تهران: سازمان نقشهبرداری کشور، 1379 ش؛ نقشة کشور جمهوری اسلامی ایران ، مقیاس 000 ، 000 ، 1:1، تهران: ادارة جغرافیائی ارتش، 1366 ش.
