جاودان‌نامه رجوع کنید به فضل‌الله حروفی؛ باباافضلNNNNجاودانیه رجوع کنید به خُرّمدینانNNNNجاوَرس رجوع کنید به ارزن(1)NNNNجاوشیر رجوع کنید به گاوشیرNNNNجاولیه، مدرسه ، از مدارس دورة ممالیک بحری (648ـ 792) در شهر قدس. این مدرسه که در زاویة شمال غربی حرم قدس قرار دارد، منسوب به عَلَم‌الدین سنجربن عبداللّه جاولی (متوفی 745)، نایب شهر قدس، است و از شمال به خیابان السریاالقدیم/ سرای‌القدیم (امروزه: طریق آلام)، و از مغرب به باب الغوانمة محدود است و در گوشة جنوب‌غربی آن نیز منارة‌الغوانمة قرار دارد ( رجوع کنید به بورگوین ، ج 1، ص 202، نقشه).اهمیت محلی که مدرسه در آن ساخته شده است به پیش از اسلام برمی‌گردد. برج آنتونیا که در 37 ق م به دستور هرودس کبیر (از سلسلة هرودس، سلسله‌ای که در زمان حضرت عیسی علیه‌السلام در فلسطین حکومت می‌کرد) ساخته شد، در اینجا قرار داشته و بقایایی از آن وجود دارد. این برج در حدود سال 70 میلادی از بین رفته است و در بارة تاریخ ساخت و محدودة آن، اختلاف‌نظر وجود دارد (همان، ج 1، ص 204).مجیرالدین حنبلی، که اطلاعات ارزشمندی در بارة شهر قدس آورده، بدون اشاره به تاریخ ساخت مدرسه، علم‌الدین را واقف مدرسه دانسته است (ج 2، ص 38). با وجود اختلاف‌نظر در سال ساخت مدرسه، به احتمال زیاد این بنا بین 712 تا 720 ساخته شده است، یعنی در زمان حکومت ملک ناصرمحمدبن قلاوون (709ـ741) که علم‌الدین، ناظرِ حرمین شریفین و نایبِ شهرهای قدس و خلیل بود (عبدالمهدی، ج 2، ص 19؛ کنوز القدس ، ص 179؛ عسلی، ص 222). علم‌الدین علاوه بر اشتغال به امور سیاسی و حکومتی، شرحی بر مسند شافعی نوشته و علم‌حدیث می‌دانسته است. در منابع به اهتمام او در ساخت بناهای عام‌المنفعه، از جمله مدرسه و بیمارستان و حمام، اشاره شده است ( رجوع کنید به ابن‌حجر عسقلانی، ج 2، ص 267؛ مقریزی، ج 4، ص 247ـ 248؛ عبدالمهدی، ج 2، ص 20). در این مدرسه، که تا اوایل قرن نهم فعال بوده، فقه شافعی و حدیث تدریس می‌شد اما در بارة مدرّسان آن آگاهی دقیقی در دست نیست (عبدالمهدی، ج 2، ص 20ـ21).جاولیه تا حدود 830، که امیر شاهین شجاعی ملقب به ذباح (نایب قدس) آنجا را به دارالنیابه (محل استقرار نایب قدس) تبدیل کرد، نقش فرهنگی شایان توجهی در شهر قدس داشت ( رجوع کنید به حنبلی، ج 2، ص 274؛ کنوز القدس ، همانجا؛ عسلی، ص 223). کتیبه‌ای نیز در مدرسه موجود است که نشان می‌دهد امیر شاهین شجاعی مدرسه را بازسازی کرده است (بورگوین، ج 2، ص 204؛ عبدالمهدی، ج 2، ص 21؛ کنوز القدس ، همانجا). در 892 امیرخضربک، نایب قدس، تالار جدیدی در شمال ایوان قبلی ساخت (حنبلی، ج 2، ص 337). جاولیه در دورة عثمانی به کاخ زمستانی و دارالحکومه بدل شد. پس از آنکه بریتانیا فلسطین را اشغال کرد، مجلس اعلای اسلامی، دانشکدة روضة‌المعارف الوطنیه را در این مدرسه بنیان نهاد. در 1315ـ 1318 ش/ 1936ـ1939 طی انقلاب فلسطین، انگلستان از این محل به عنوان سربازخانه استفاده کرد. در 1327 ش/ 1948 نیز مدرسه، مقرّ نیروهای جهادی علیه صهیونیستها بود. بعدها در این محل مدرسة پسرانة العمریه دایر گردید ( کنوز القدس ، همانجا؛ عسلی، ص 224).این مدرسه در دو طبقه با نقشة تقریباً مستطیل شکل با ابعادی در حدود صد در چهل متر از سنگ ساخته شده است. ورودی بنا در ضلع شمالی قرار دارد و با چند پلکان ابتدا به یک هشتی و سپس به صحن راه می‌یابد (بورگوین، ج1، ص207). بخش اصلی‌مدرسه نیز شامل یک صحن رو باز، اتاقهایی گرداگرد آن و ایوانی در بخش جنوبی است (همانجا؛ کنوز القدس ، همانجا).در دو طرف ایوانِ قبله، دو اتاق، و مقابل آنها سکوی بزرگ پلکانی قرار دارد که قسمتی از صحن را در بر گرفته است. این سکو دو سطح دارد: سطح اول با هشت پله و سطح بالایی با پنج پله قابل دسترسی است. طاق گهواره‌ای ایوان از دو پله بالاتر از سکوی مقابل آن ساخته شده است. دهانة طاق ایوان 11ر6 متر و بیشترین ارتفاع آن 18ر7 متر است. این ایوان از بقیة قسمتهای صحن بالاتر قرار گرفته است (بورگوین، ج 1، ص 201، 207ـ 208).در دیوار پشتی ایوان، سه پنجرة مشبک مشرف بر حرم تعبیه شده که پنجرة وسطی بزرگ‌تر از بقیه است. دو لوح مرمرین، یکی در بالای قوس ایوان و دیگری در سمت راست آن قرار دارد که نوشتة آن ناخوانا است و به نظر می‌رسد نوعی نشان خانوادگی باشد. احتمالاً لوحی دیگر نیز در سمت چپ ایوان قرار داشته‌است که اکنون اثری از آن نیست (همان، ج1، ص209).سقف دو اتاق طرفین ایوان دارای طاق متقاطع است.ورودی هر یک، از طرف صحن و رو به شمال است که با دری به ایوان راه می‌یابند. در این قسمت محرابی وجود ندارد. فقط بنای ایوان و دو اتاق جانبی، متعلق به دورة ممالیک است. در مشرق ایوان و اتاقهای اطراف آن بناهای جدیدی ساخته شده که متعلق به مدرسة ابتدایی است که در 1302ـ1353 ش/ 1923ـ 1924 تأسیس گردیده است. در مغرب ایوان یک ردیف اتاق، متعلق به پیش از دورة ممالیک، وجود دارد. اتاقی که پس از اتاق مجاور ایوان قرار دارد، نمازخانه بوده که نایتس تمپلور در قرن ششم میلادی ساخته است. این محل دارای یک هشتی گنبددار هم بوده که در دهة 1300 ش/1920 از بین رفته و فقط با عکسهایی که پیش از آن بر داشته شده، قابل شناسایی است (همان، ج 1، ص 201). در قرن ششم آن هشتی، مدفن شیخ دُرباس الکُردی هَکاری، یکی از فرماندهان صلاح‌الدین ایوبی، گردید. امروزه مزار او دارای سنگ یادبود کوچکی است (همانجا؛ مصطفی، ص 494).در طبقة دوم مدرسه، که راه ورود آن در بخش میانی بناست، تعدادی اتاق ساخته شده که احتمالاً قدمت آنها به قرن نهم می‌رسد. برخی از این اتاقها مشرف به حرم و بقیه مشرف به صحن هستند ( کنوز القدس ، همانجا). بقیة بناهای اطراف صحن مدرسه، در دورة عثمانی و سلطة بریتانیا ساخته شده است. در 1214، زمانی که قدس تحت حکومت ابراهیم پاشا بود، جاولیه تجدید بنا شد (بورگوین، ج 1، ص 201، 205). در 1302ـ 1353 ش/1923ـ1974 آخرین تغییرات صورت گرفت یعنی بعضی قسمتها تخریب و بخشهای جدیدی ساخته شد از جمله یک سربازخانه و مدرسة ابتدایی (همان، ج 1، ص 201، 207).منابع: ابن‌حجر عسقلانی، الدرر الکامنة فی اعیان المائة الثامنة ، چاپ محمد سیدجادالحق، قاهره 1385/1966؛ مجیرالدین عبدالرحمان‌بن محمد حنبلی، الانس الجلیل بتاریخ القدس و الخلیل ، نجف 1388/ 1968؛ عبدالجلیل حسن عبدالمهدی، المدارس فی بیت‌المقدس فی العصرین الایوبی و المملوکی ، عمان 1401/1981؛ کامل جمیل عسلی، معاهد العلم فی بیت‌المقدس ، عمان 1981؛ کنوز القدس ، تألیف رائف یوسف نجم و دیگران، ] بی‌جا [ : موسسة آل‌البیت، 1403/1983؛ شاکر مصطفی، «فلسطین ما بین العهدین الفاطمی و الایوبی»، در الموسوعة الفلسطینیة ، قسم 2، ج 2، بیروت: هیئة الموسوعة الفلسطینیه، 1990؛ احمدبن علی مقریزی، کتاب الخطط المقریزیة ، ج 4، مصر 1326؛Michael Hamilton Burgoyne, Mamluk Jerusalem: an architectural study , with additional historical research by D. S. Richards, [London] 1987.
