جانبازان ، نام گروهی نظامی در دوران عثمانی. تاریخ دقیق تشکیل این گروه معلوم نیست، احتمالاً در عهد سلطنت اورخان غازی (حک : ح 724ـ761) وجود داشته است. جانبازان همچون «عَزَب» * ها ] = ناویان [ و «غَریبان» ] = سپاهیان نومسلمان [ و «چِره‌خور »ها (نَقْبچیان سپاه محلی) فقط در زمان جنگ خدمت می‌کردند اما گژِگوژِوسکی (ص 53 به بعد) معتقد است که سلطان مراد دوم در 844، برای مقابله با نخستین لشکرکشیِ یانوش هونیادی (والی ترانسیلوانیا از طرف لادیسلاس سوم پادشاه لهستان و مجارستان، وی در 862/ 1458 میلادی در جنگ با عثمانیها زخمی شد و سپس درگذشت) به بالکان، جانبازان را سازمان داد و آنان در نبرد وارنه شرکت کردند. جانبازان در طلیعة سپاه خدمت می‌کردند و مأموریتهای خطرناکی به آنان محول می‌شد. این واقعیت، هامر ـ پورگشتال را بر این داشت که جانبازان را در شمار رزمندگان غیررسمی (نامنظم)، معروف به «سردن گچدی» (فدایی) و «گونوللو » (داوطلب) و «دَلی * » (دیوانه)، بداند ( رجوع کنید بههامر ـ پورگشتال، فهرست). اما گژگوژوسکی و به تبع او بابار (ص 29 به بعد)، عقیده داشتند که جانبازان مانند «جاندار» * ها ] = محافظان [ ، نگهبانان شخصی بیگلربیگی * ها و سنجق‌بیگیها بودند ولی به‌گمان دسن (ج 7، ص 309) جانبازان، مانند «غَریبان» به عنوان شبه نظامیان (میلیشیای) ساحلی در آناطولی خدمت می‌کردند.جانبازان بعداً به «یوروک »ها (گروهی از سربازان ینی‌چری) و «تاتار»ها ] = ملازمان دربار [ و «یایا »ها (پیاده نظام) و «مُسلَّم»ها (نَقبچیان) پیوستند و برای یِنی‌چریها نیروهای پشتیبانی تشکیل دادند ( رجوع کنید بهجلال‌زاده نِشانجی، گ 8؛ اوزون چارشیلی ، ص 2).قانون‌نامه ای در بارة جانبازان روم ایلی وجود دارد که تاریخ آن به اواسط قرن دهم هجری می‌رسد. به‌موجب این قانون نامه ، هر ده جانباز یک «اُجاق» ] = واحد [ تشکیل می‌دادند و از اینها فقط یکی در هر نوبت خدمت می‌کرد و نُه نفر دیگر هر یک پنجاه آقچه ] = سکة نقره [ به عنوان «عوارض دیوانیّه» می‌پرداختند ( رجوع کنید بهد. اسلام ، چاپ دوم، ذیل " ¤rid ¦Awa ـ " ). قانون‌نامه ، جانبازان را عشایری وصف می‌کند که مالیاتهایی به نام « بادِ هَوا رُسُومی » ] = عوارض بادِ هوا [ به افسران خود (که عنوان «سوباشی * » داشتند) می‌پرداختند. خویشاوندان و متعلقان جانبازان هم وابسته به این گروه می‌شدند و بیگانگان نیز با ازدواج یا تغییر کیش می‌توانستند به گروه بپیوندند. جانبازان روم ایلی جزو «یوروکْ زِعامت» ] = تیول عشایری [ ویزه (از شهرهای مرزی عثمانی و روم‌شرقی) محسوب می‌شدند و مشمول همان مقررات جزایی و مالیاتی بودند؛ بنابراین، به نظر می‌رسد عمدتاً از همان تبار بوده‌اند. با این حال، نظام پیچیده‌تری از خدماتِ عوارض، شامل آنان می‌گشت ( قانون نامة جانبازان ، باش وکالت آرشیوی، تاپو دفترلری، ش 226). قانون‌نامة آل عثمان ( رجوع کنید بهتاریخ عثمانی انجمنی مجموعه‌سی ) مقرر می‌دارد که جانبازانی که مشغول خدمت در ارتش باشند باید همچون سپاهیان به شمار آیند و مالیات بر ارثِ («رَسمِ قِسمت») هر یک از آنان که در جنگ کشته شود، اگر بیش از صد آقچه باشد، باید به قاضی عسکر و در موارد دیگر، به قضات ولایتها پرداخت شود. با وجود این، بعداً همة جانبازان، سپاهی به شمار آمدند و همة مالیاتها قابل پرداخت به قاضی عسکر روم ایلی شد.در سال 950، گروه (طائفه) جانبازان بالغ بر 39 اجاق و در 964، بالغ بر 41 اجاق بود. عَین علی (ص 45) شمار جانبازان و عَزَبها را جمعاً 280 ، 1 تن ذکر کرده است که یک دهم آنان در هر زمانِ واحد خدمت می‌کردند. این «طائفه» همچون گروههای یایا و مُسلَّمها در اواخر قرن دهم (به گفتة دسن، در زمان سلطان سلیم دوم) بر افتاد.جانبازان، سواره‌نظام بودند و برای ارتش اسب هم پرورش می‌دادند. پس از انحلال سازمان آنان، نامشان به صورتِ «آتْ جانبازی» یعنی «فروشنده یا دلال اسب» زنده ماند.منابع: تاریخ عثمانی انجمنی مجموعه‌سی ، استانبول 1910ـ 1923؛ جلال‌زاده نشانجی، طبقات الممالک فی درجات المسالک ، نسخة خطی کتابخانة فاتح، ش 4467؛ عین‌علی، قوانین آل‌عثمان ؛Babar, Zur wirtschaftlichen Grundlage des Feldzuges derTدrken gegen Wien im Jahre 1683, Vienna 1916; Mouredgea D , Ohsson, Tableau gإnإral de l , Empire Ottoman ; EI 2 , s.v." ـ awa ¦rid ¤" (by H.Bowen);Grzegorzewski, Z sidzyllatئw Rumelijskic epoki wyprawy wieden ¨skiej , Lwئw 1912; Joseph von Hammer-Purgstall, Des Osmanischen Reich , Staatsverfassung , und staatsverwaltung , Vienna 1963; I. H ¤ak ¤k ¤Uzunµar l , Osmanl devleti te kila t nda Kap kulu ocaklari , Ankara 1943.
