جام گیتی‌نما(1) رجوع کنید به میبدی ، قاضی میرحسینNNNNجام گیتی‌نما(2) رجوع کنید به طوسی، خواجه نصیرالدینNNNNجاموس رجوع کنید به گاومیشNNNNجامو و کَشمیر ، ایالتی مسلمان‌نشین در شمال هند. این ایالت از شمال به کشور افغانستان، از شمال‌شرقی و مشرق به کشور چین (مناطق سین‌کیانگ و تبت)، از جنوب به ایالات هیماچال پرادِش و پنجاب هند، و از مغرب به کشور پاکستان محدود می‌شود. جامو و کشمیر میان َ17 32 تا َ6 37 عرض شمالی و َ26 73 تا َ30 80 طول شرقی واقع است. وسعت تقریبی آن 230 ، 222 کیلومتر مربع است. این ایالت به سبب واقع شدن در شمالی‌ترین قسمت هند، به سَرْتاجِ هند معروف و به سبب تفاوتهای اقلیمی، دارای دو مرکز تابستانی (شهر سرینگر ) و زمستانی (شهر قلعه‌ای جامو) است (سیدناصری، ص 23؛ ) سالنامة سیاستمدار ( ، ص 843). از لحاظ سیاسی، جامو و کشمیر دارای شش «قسمت» است: گلگت به مرکزیت شهری به همین نام در شمال؛ بَلْتِسْتان * به مرکزیت شهر سکردو در جنوبِ گلگت؛ لداخ ، که وسیع‌ترین قسمت است، به مرکزیت شهر لی / له/ لیه در مشرق؛ کشمیر یا درة کشمیر به مرکزیت شهر سرینگر در مغرب؛ پونْچ، که کوچک‌ترین قسمت است، به مرکزیت شهری به همین نام در جنوب کشمیر؛ و جامو به مرکزیت جامو در جنوب (لم ، نقشة 2). در تقسیم‌بندی دیگری، این ایالت مشتمل بر چهارده واحد سیاسی است، از جمله: کشمیر شمالی به مرکزیت شهر بارامولا در شمال و شمال‌غربی سرینگر، کشمیر جنوبی به مرکزیت سرینگر، مظفرآباد به مرکزیت شهر مظفرآباد در مغرب ایالت، ادم‌پور به مرکزیت شهر ادم‌پور میان جامو و لداخ، میرپور به مرکزیت شهر میرپور در شمال‌غربی جامو، و جامو به مرکزیت شهر جامو ( رجوع کنید به) اطلس ایالتهای هند ( ، ص 17).بر سرِ قسمتهایی از جامو و کشمیر، میان هند و پاکستان و چین منازعه است. به دنبال تصرف شمال‌شرقی لداخ، حد فاصل مشرق گذرگاه قراقروم (در شمال) و شمال گذرگاه لنک (در مشرق) معروف به منطقة چانگ‌تانگ، به دست نیروهای چینی، این منطقه از 1341 ش/ 1962 در اختیار دولت چین قرار گرفت. مناطق کوهستانی مغرب ایالت، واحد سیاسی مستقلی میان مرز شرقی پاکستان و هند، به نام «کشمیر آزاد» ( رجوع کنید بهکشمیر * ) به مرکزیت شهر مظفرآباد، را تشکیل می‌دهد که شامل نواحی اداری کوتلی ، میرپور، باغ، مظفرآباد و پونچ است. این واحد سیاسی و نیز گلگت و بلتستان را دولت‌پاکستان اداره می‌کند و بقیة ایالت جامو و کشمیر در جنوب و مشرق خط آتش‌بس ( رجوع کنید به ادامة مقاله) در اختیار دولت هند قرار دارد (فرزین‌نیا، ص 147؛ اسکوفیلد ، ص 180، 193، 254؛ حاج‌سیدجوادی، ج2، ص56 ـ57، 73؛ نیز رجوع کنید به اکبر، نقشة مقابل ص3؛ لم، نقشة3). علاوه‌بر آن، بخشی‌از مشرق گلگت و بلتستان را نیز دولت پاکستان در اختیار چین قرار داده است و بدین‌ترتیب محدودة تحت اختیار چین در مشرق ایالت، از شمال کشمیر (جنوب گذرگاه خونجراب ) آغاز می‌شود و پس از عبور از نزدیکی یخچالهای طبیعی سیاچن ، تا جنوب گذرگاه رزنگ ، امتداد می‌یابد ( رجوع کنید به اسکوفیلد، ص 255؛ سیدناصری، همانجا).جامو و کشمیر بخشی از جنوب فلات مرتفع و کوهستانی پامیر * ، در مغرب فلات تبت * است و برخی از قله‌های آن جزو بلندترین قله‌های جهان‌اند. با این حال اختلاف ارتفاع در ایالت زیاد است، به طوری که در مقابلِ قله‌هایی با بیش از هشت هزار متر ارتفاع در شمال و شمال‌شرقی ایالت، قسمتهایی در جنوب‌غربی کمتر از پانصد متر ارتفاع دارند. از لحاظ طبیعی این ایالت را می‌توان از جنوب به شمال به شش منطقة مجزا تقسیم کرد: دشتهای جنوبی معروف به دشتهای اندروه و بجوات ، که ادامة دشت پنجاب در قسمت جامو هستند؛ ارتفاعات سیوالیکس در شمال جامو؛ رشته کوههای هیمالیای متوسط که با جهت شمال‌غربی ـ جنوب‌شرقی امتداد دارند؛ درة کشمیر که در حوضة آبریز رود جهلم * میان رشته‌کوههای هیمالیای متوسط و بزرگ واقع است؛ رشته‌کوههای هیمالیای بزرگ که یخچالهای طبیعی و قله‌های بلند دارند؛ و فلات مرتفع لداخ که معمولاً سرد و خشک است (مجید حسین، ص 4ـ10). رشته کوههای پیرپنجال در جنوب ایالت، دئوسای و زاسکار/ زانسکار در قسمت میانی و راکاپوشی و سلتورو در شمال (همه با جهت شمال‌غربی ـ جنوب شرقی) از مهم‌ترین رشته‌کوههای ایالت‌اند و قله‌های گادوین اوستن (ک 2) به ارتفاع 611 ، 8 متر (دومین قله بلند جهان)، گاشربروم به ارتفاع 068 ، 8 متر و ماشربروم به ارتفاع 821 ، 7 متر (هر سه در شمال بلتستان) از معروف‌ترین قله‌های ایالت جامو و کشمیر به شمار می‌روند. علاوه بر اینها، یخچالهای طبیعی مانند بالتورو/ بالترو ، چشمه‌های آب معدنی، از جمله چشمه‌ای در نزدیکیِ شهر شگر (در شمال سکردو)، و قله‌هایی با ارتفاع بیش از شش هزار متر در این ایالت بسیار است ( رجوع کنید به حاج‌سیدجوادی، ج 2، ص 88؛ اسکوفیلد، ص 255ـ256؛ نیز رجوع کنید به ) اطلس جهان تایمز ( ، نقشه 31؛ ) بنگاه گلگت و جامو و کشمیر ( ).دریاچة دال ــ که به سبب ورود فاضلاب با آلودگیهای زیست‌محیطی روبروست ــ در مشرق شهر سرینگر معروف‌ترین دریاچة ایالت و عاملی برای جذب جهانگردان است. دریاچه‌های مهمِ دیگر عبارت‌اند از: وولار در شمال‌غربی سرینگر، انچرسر نزدیک سرینگر، و پنگنگ در مشرق ایالت (سیدناصری، ص 143؛ فودور ، ص 348). گذرگاههای طبیعی، در برقراری ارتباط میان قسمتهای مختلف ایالت و نیز ارتباط ایالت با کشورهای مجاور تأثیر به سزایی دارند. از مهم‌ترین گذرگاههاست: منتاکا ، قراقروم و خونجراب هر سه در مرز چین؛ بابوسر در مرز پاکستان؛ زوجی‌لا در مسیر شهرهای سرینگر ـ لی، که سرحد جغرافیایی و فرهنگی کشمیر و لداخ شمرده می‌شود؛ نامی‌کالا که سرحد قسمت مسلمان‌نشین و بودایی لداخ است؛ و بانیحال در جنوب ایالت (نقوی، ص 80 ـ81؛ اسکوفیلد، ص 74).ایالت جامو و کشمیر به‌سبب برفهای دائمی و بارشها، سرچشمة رودهای دائمی مهمی مانند سند در مشرق و شمال ایالت، جهلم در مغرب و چِناب و راوی در جنوب است و چون این رودها در کشاورزیِ مناطق جنوبی (به‌ویژه کشور پاکستان) مؤثرند، موقعیت راهبردی این ایالت مهم‌تر شده است (رضوی، ص15؛ سیدناصری، ص 23ـ24؛ فرزین‌نیا، ص112). رودهای دیگری (همه از ریزابه‌های سند) نیز در آبیاری اراضی اهمیت فراوان دارند، از جمله شگر در جنوب سکردو، زاسکار در مشرق لی، شیوک در شمال لی و مشرق سکردو، گلگت در شمال گلگت، تاوی و پونچ توی و نرو هر سه در قسمت جامو.آب و هوای جامو و کشمیر سرد است. این ایالت از لحاظ اقلیمی دارای سه دوره است: آب و هوای سرد از آبان تا بهمن/ نوامبر تا فوریه، آب و هوای گرم از اوایل اسفند تا اواخر خرداد/ مارس تا اواسط ژوئن، و دورة بارانی در بقیة سال. بنا بر گزارشی ( رجوع کنید به مجید حسین، ص 11ـ17)، در شهر جامو اردیبهشت و خرداد گرم‌ترین ماههای سال (میانگین بیشترین دمای سالانه حدود ْ29)، دی و بهمن سردترین ماههای سال (میانگین کمترین دمای سالانه حدود ْ17) و تابستان پرباران‌ترین فصل (بارش سالانه حدود 96 میلیمتر) است. در شهرهای سرینگر و لی، خرداد و تیر و مرداد گرم‌ترین و مهر تا فروردین سردترین (عمدتاً با دمای زیر صفر درجه) ماههای سال‌اند. بارش سالانة سرینگر و لی نیز به ترتیب حدود 84 و 3 میلیمتر است (نیز رجوع کنید بهسیدناصری، ص 22؛ فودور، ص 348). جنگلها و مراتع عمده‌ترین پوشش گیاهی این ایالت است. 27% از کل اراضی ایالت، جنگلی است که بیشتر در قسمت کشمیر متمرکزند. از جانوران پلنگ، ببر، خرس، گرگ، روباه و گوزن در این ایالت یافت می‌شود (مجید حسین، ص20، 25، 74).جامو و کشمیر، به‌رغم داشتنِ منابع طبیعی، از نظر اقتصادی یکی از محروم‌ترین ایالتهای هند به شمار می‌آید (رضوی، ص 16). شغل حدود 70% مردم این ایالت کشاورزی است. بارامولا در مغرب سرینگر، اننتنگ در جنوب‌شرقی سرینگر، ادم‌پور و کتوا در جنوب‌شرقیِ جامو، از مهم‌ترین نواحی کشاورزی آنجاست. در این ایالت برای استفادة بیشتر از آب رودها در کشاورزی، آبراهه‌هایی در قسمتهای مختلف احداث شده است، از جمله: مرتند و زینگر در کشمیر، پرتاپ و رنبیرسینگ و راوی ـ تاوی در جامو، و چوچو مایور و تیک‌سی در لداخ. برنج، ارزن، ذرت، گندم، جو و بنشن از مهم‌ترین محصولات آنجاست. علاوه بر زراعت و باغداری (حدود 000 ، 75 هکتار)، رمه‌گردانی و پرورش گاو، گاومیش، گوسفند، بز، اسب و زنبورداری در آنجا رایج است. از صنایع دستی، فرش‌بافی، ابریشم بافی، شال‌بافی و ساخت فرآورده‌های چوبی در جامو و کشمیر اهمیت دارد (مجید حسین، ص 27، 43، 64ـ 68، 79، 83 ـ 88؛ سیدناصری، ص 26ـ27؛ نقوی، ص 92).جامو و کشمیر به‌رغم قرارگرفتن در جنوبِ جادة ابریشم * ( رجوع کنید به حاج سیدجوادی، ج 2، ص 71) به سبب ناهمواریها و موقعیت طبیعی، از لحاظ ارتباطی با مشکلاتی روبروست. راههای ارتباطی جامو و کشمیر، به‌ویژه مراکز زمستانی و تابستانی آن، عمدتاً از پاکستان می‌گذرد و از مهم‌ترین آنهاست: محورهای راولپندی ـ کاشغر که از دو گذرگاه بابوسر و خونجراب در شمال‌غربی ایالت می‌گذرد، و راولپندی ـ سرینگر ـ لی و سیالکوت ـ جامو ـ سرینگر که از ادم‌پور و اننتنگ می‌گذرد (اسکوفیلد، ص 74، 256؛ سعیدی، ص 45؛ اکبر، ص 2). علاوه بر آن، راههای دیگری گلگت، مظفرآباد، پونچ و میرپور را به مراکز جامو و کشمیر مرتبط می‌سازد. همچنین یک فرودگاه در شهر سرینگر و فرودگاهی در شهر جامو ارتباط هوایی ایالت را با هند و پاکستان و کشورهای دیگر برقرار می‌کند (فودور، ص 349).جمعیت ایالت جامو و کشمیر در آمار 1380 ش/2001، 917 ، 069 ، 10 تن ذکر شده است ( ) سالنامة سیاستمدار ( ، ص 843). تراکم نسبی جمعیت در قسمتهای مختلف یکسان نیست. این نسبت در کشمیر 58ر52 ، در جامو 2ر45 و در لداخ 2ر2 نفر در هر کیلومترمربع است (سیدناصری، ص 24؛ مجید حسین، ص50). در ابتدای سدة بیستم میلادی، جمعیت جامو و کشمیر حدود دو میلیون تن بود. این رقم در 1320 ش/ 1941 به حدود چهار میلیون و در 1360 ش/ 1981 به 700 ، 718 ، 7تن رسید (اسکوفیلد، ص48؛ سیدناصری، همانجا).مردم ایالت جامو و کشمیر بیشتر در روستاها به سر می‌برند و شهرنشینی تنها در دو «قسمت» کشمیر و جامو گسترش یافته است. شهرها و آبادیهای ایالت بیشتر در کنار رودها ایجاد شده است و برخی از آنها با احداث راههای ارتباطی توسعه یافته‌اند (مجید حسین، ص 56ـ57). بر اساس آمار 1380 ش/ 2001، پرجمعیت‌ترین شهرهای ایالت عبارت بوده‌اند از: سرینگر با 940 ، 894 تن (در ارتفاع 586 ، 1 متری)، جامو با 431 ، 378 تن (در ارتفاع 314 متری)، اننتنگ با 437 ، 63 تن، بارامولا با 941 ، 61 تن، ادم‌پور با 236 ، 59 تن، سوپور با 246 ، 53 تن، کتوا با 006 ، 40 تن، کشتوار با 806 ، 15 تن، لی با 513 ، 27 تن و پونچ با 442 ، 23 تن ( ) فرهنگ جغرافیایی جهان ( ، ذیل "Jammu and Kashmir" ).مسلمانان، هندوها، سیکها و بوداییها مهم‌ترین گروههای مذهبی در جامو و کشمیرند. از لحاظ پراکندگی، در جامو هندوها، در لداخ بوداییها و در بقیة قسمتها مانند گلگت، بلتستان، کشمیر و پونچ مسلمانان بیشترند. درصد جمعیت مسلمان از جنوب به شمالِ ایالت افزایش می‌یابد. بنا بر گزارشها، در قسمت کشمیر حدود 94% مسلمان و بقیه عمدتاً هندو، سیک و بودایی‌اند؛ در جامو حدود 34% مسلمان، 62% هندو و بقیه عمدتاً سیک و بودایی و در لی 44% مسلمان‌اند و بقیه را گروههای دیگر تشکیل می‌دهند.مهم‌ترین گروههای قومی جامو و کشمیر عبارت‌اند از: کشمیریها در حوضة رود جهلم با بیش از 90% مسلمان؛ لداخیها در نواحی کوهستانی و ارتفاعات که در جنوب و مشرق بیشتر بودایی و در شمال و مغرب لداخ، به‌ویژه در نواحی سکردو، کرگیل و شگر مسلمان (عمدتاً شیعه) هستند؛ دَردها با اکثریت مسلمان در بلتستان و گلگت؛ هنجیها (عمدتاً سنّی) در ساحل رودها و دریاچه‌ها؛ دوگراها (بیشتر هندو و برخی مسلمان) که در جامو و مرزهای پنجاب متمرکزند (هندوها به‌ویژه در دو شهر سَرُوئِن‌سر در 38 کیلومتری مشرق و مَنسَر در 64 کیلومتری مغرب شهر جامو زندگی می‌کنند)؛ چبالیها که عمدتاً مسلمان‌اند و میان چناب و جهلم به‌سر می‌برند؛ گُجراتیها که برخی از آنان مسلمان‌اند و در مناطقی مانند راجوری، ادم‌پور، و پونچ زندگی می‌کنند ( رجوع کنید به مجید حسین، ص 37ـ43، 53، 92؛ نقوی، ص 37ـ43، 77، 81؛ اسکوفیلد، ص 48؛ سیدناصری، ص 25؛ حاج سیدجوادی، ج 2، ص 87 ـ 88).این ایالت دارای آثار قدیمی فراوانی است. بنا بر گزارشی در 1350 ش/ 1971، جامو و کشمیر 134 زیارتگاه متعلق به مسلمانان دارد (نقوی، ص 57). برخی از آثار قدیمی و زیارتگاههای جامو و کشمیر اینهاست: زیارتگاههای حضرت بَل، دستگیری صاحب، خانقاه مُعَلّی منسوب به میرسیدعلی همدانی * (متوفی 786) در سرینگر، چرار شریف در شهر چرار (در 35 کیلومتری جنوب سرینگر)، شاه زین‌الدین در عیش‌مقام (در 74 کیلومتری جنوب‌شرقی سرینگر)، اسلام‌آباد در شهری به همین نام (در 54 کیلومتری جنوب‌شرقی سرینگر)، مسجد بلتت در هنزه (در شمال شرقی گلگت)، خانقاه سیدمحمد حضرت در شمال‌شرقی بلتستان، کاخ و قلعه و مزار میرعارف حضرت (متوفی 1062) و مزار سیدمحمود شاه طوسی (متوفی 1080) در سکردو، مسجد امبریق و مزار میریحیی حضرت (متوفی 1023) در شگر، مسجد اکبر در آبادی گمبه سکردو (به معنای سکردو پایین)، مزار سیدعلی رضوی طوسی (متوفی 1081) در کواردو (نزدیک سکردو)، غار امرناته نزدیک شهر پل گام (در شمال عیش مقام)، زیارتگاه کترا و قلعه‌های باو ، کپورگره ، پارمندل و بسولی در جامو و نزدیک آن، قلعة کریمچی در شمال‌غربی ادم‌پور، معبد بودایی گومپا در آبادی لاماپرو و برخی معابد بودایی در لداخ ( رجوع کنید بهحاج‌سیدجوادی، ج 2، ص 87 ـ119؛ نقوی، ص 56 ـ 67، 82، 111ـ116).پیشینه. در برخی منابع قدیمی، محدودة کنونی جامو و کشمیر، کشمیر نامیده شده است (مثلاً رجوع کنید به ابوریحان بیرونی، ص 165؛ حیدرمیرزا دوغلات، ص 284ـ287؛ بختاورخان، ج 1، ص 326ـ327). در بسیاری از منابع قدیمی نام جامو نیز به صورت جَمو یا جَمّو برای ناحیه، قصبه و آب (رود) به کار رفته است ( رجوع کنید به شرف‌الدین‌علی یزدی، ج 2، ص 121ـ 126؛ خواندمیر، ج 3، ص 479؛ علاّ می، ج 3، ص 803؛ جهانگیر، ص 357؛ شیروانی، ص 204ـ205). در بارة جامو و کشمیر در سده‌های اولیه و میانی اسلامی، اطلاعات پراکنده‌ای وجود دارد. در سده‌های چهارم تا ششم، غزنویان و غوریان بارها به قسمتهایی از جامو و کشمیر حمله کردند (ابن‌اثیر، ج 9، ص 186، 265ـ267؛ منهاج سراج، ج 1، 388ـ389، 387ـ 398؛ نیز رجوع کنید به رضوی، ص 27؛ سیدناصری، ص 31ـ32). در اوایل سدة پنجم، ابوریحان بیرونی (متوفی 440؛ ص 165ـ 166) به این منطقه و کوههایی که آنجا را احاطه کرده و نیز رودهای سند و جهلم اشاره کرده است.پیش از ورود اسلام به جامو و کشمیر، هندوها و بوداییها آنجا را اداره می‌کردند. دین اسلام با آنکه دیرتر از دیگر جاها به این منطقه وارد شد، به سرعت گسترش یافت. در بارة ورود اسلام به جامو و کشمیر اطلاع دقیقی در دسترس نیست. بنا بر برخی شواهد، در سده‌های اولیة اسلامی، میان مسلمانان و اهالی این منطقه ارتباط بازرگانی برقرار و برخی دهکده‌های آن نیز از اواخر سدة هفتم/ سیزدهم مسلمان‌نشین بوده است (رضوی، ص 26ـ27). به نوشتة جهانگیر (ص 338)، در 712 اسلام به آنجا وارد شده است. در اوایل سدة هشتم، به سبب ضعیف شدن قدرت هندوها، رنچن ، شاهزادة بودایی لداخ، در جامو و کشمیر نفوذ کرد و پس از آنکه به دعوت شرف‌الدین عبدالرحمان معروف به بلبل‌شاه، از مریدان شهاب‌الدین سهروردی، اسلام آورد، به نام سلطان صدرالدین از 725 تا 728 در آنجا حکومت نمود (اسکوفیلد، ص 15؛ آفتاب اصغر، ص52؛ حاج‌سیدجوادی، ج2، ص55ـ56). در زمان صدرالدین، نزدیک دریاچة دال، خانقاهی (معروف به بلبل لنگر) و جامعی برای برپایی نماز احداث شد (آفتاب اصغر، همانجا).پس از سلطان صدرالدین، جامو و کشمیر مدتی در اختیار هندوها قرار گرفت اما در 743، در پی درگیریهای شدید میان شاه‌میر (وزیر صدرالدین) و هندوها، شاه‌میر به پیروزی رسید و حکومت مسلمانانِ شاه‌میری را در جامو و کشمیر تأسیس کرد که تا 958 پابرجا بود. نخستین حاکم این خاندان سلطان شمس‌الدین بود که به مرور قلمرو خود را توسعه داد و تا 747 در آنجا حکومت کرد (حیدر میرزا دوغلات، ص 288؛ آفتاب اصغر، ص 52ـ53). با وفات شمس‌الدین، نوه‌اش شهاب‌الدین به حکومت رسید و قسمتهایی از ترکستان، افغانستان و سراسر پنجاب را به قلمرو حکومت شاه‌میری افزود (اسکوفیلد، ص 16؛ آفتاب اصغر، ص 53). پس از شهاب‌الدین، قطب‌الدین، که مدتی فوجدار جامو بود ( رجوع کنید به صمصام‌الدوله شاهنوازخان، ج 2، ص 711ـ712)، حاکم جامو و کشمیر شد. در دورة وی، سیدعلی همدانی که چند بار، از جمله در 740 یا 741 و 744، برای تبلیغ دین اسلام به این منطقه سفر کرده بود، مدتی در سرینگر اقامت گزید. در زمان سلطان قطب‌الدین، جامو و کشمیر پیشرفت چشمگیری کرد (جهانگیر، ص 339؛ اسکوفیلد، همانجا؛ ظفر، ص 15، 72؛ آفتاب اصغر، ص 53 ـ 54؛ رضوی، ص 23ـ25). سلطان اسکندر، حاکم بعدی جامو و کشمیر، از خاندان شاه‌میری بود که در گسترش اسلام کوشید. وی پس از هجوم تیمور، با دادن خراج از حکومت تیموریان اطاعت کرد (حیدرمیرزا دوغلات، ص 288؛ آفتاب اصغر، همانجا). شرف‌الدین علی یزدی (متوفی 858؛ ج 2، ص 121ـ 126) در بارة تصرف قلعه و قصبة جامو به وسیلة تیمور و لشکریانش، در 798، مطالبی ذکر کرده است. ساکنان این قلعه هندو بودند. پس از اسکندر، حکومت به سلطان زین‌العابدین، معروف به شاه بزرگ (حک : 827 ـ879)، رسید. وی برای آبادانی جامو و کشمیر تلاش بسیار نمود (حیدرمیرزا دوغلات؛ آفتاب اصغر، همانجاها) و با مرگش حکومت شاه‌میریها در جامو و کشمیر رو به انحطاط رفت و درگیریهای پراکنده‌ای آغاز شد.در سدة دهم، جامو به دو قسمت عمدة جامو و باو تقسیم شد ( د. اسلام ، چاپ دوم، تکملة 3ـ4، ذیل " ¦"Djammu ). در اواسط این سده، میرزاحیدر دوغلات (متوفی 985؛ فرزند امیرکاشغر،میرزامحمدحسین دوغلات) درصدد گرفتن قسمتهایی از جامو و کشمیر بر آمد. وی در کتاب خود، تاریخ رشیدی (ص 284ـ287)، علاوه بر ذکر مطالبی در بارة فتوحات خود و یارانش در منطقه، در بارة کشمیر (شامل محدودة کنونی ایالت جامو و کشمیر) گفته که از بلاد مشهور عالم به طول شرقی ـ غربی چهل فرسخ و عرض شمالی ـ جنوبی بیست فرسخ، به مرکزیت شهرِ نگر است، دارای راههای ارتباطی سخت و دشوار مانند راه خراسان، راه هندوستان و راه تبت (که از دو راه دیگر بهتر است) و هزار قریة آباد و رودهای متعدد است.در پی منازعات گروههای مختلف در جامو و کشمیر، ناصرالدین محمدغازی‌خان حکومت شیعی خاندان فارسی زبان چَک را، که در حدود گلگت ساکن بودند، در 958 بنیان نهاد که تا اواخر سدة دهم برقرار بود (نقوی، ص 19ـ20، 27؛ سیدناصری، ص 43ـ 48؛ آفتاب اصغر، ص 54 ـ 55).تیموریان هند (حک : 932ـ1274) در 999 حکومت چکها * را بر انداختند و جامو و کشمیر را که احتمالاً تابع لاهور شده بود، تا زمان حملة افغانها اداره کردند. در دورة اکبر (حک : 963ـ1014)، شیعیان در جامو و کشمیر سرکوب شدند و میرزایوسف رضوی حاکم آنجا شد. در 1010 نیز عده‌ای از یاران اکبر قلعة جامو را فتح کردند (علاّ می، ج 3، ص 808؛ اسکوفیلد، ص 19؛ سیدناصری، ص 48ـ49؛ نقوی، ص 27). در زمان جهانگیر (حک : 1014ـ1037) دلاورخان به حکومت جامو و کشمیر منصوب شد. وی در 1029 در بارة فتح کشتوار گزارشی برای جهانگیر ارسال کرد. جهانگیر که شش بار، از جمله در 1028 و 1029 به جامو و کشمیر رفته بود، در 1037 هنگام بازگشت از کشمیر، در راه لاهور درگذشت. از دورة جهانگیر، مطالبی در بارة برنج، زعفران و خربزة جامو و کشمیر و راههای ارتباطی آن در منابع آمده است (برای اطلاع بیشتر در بارة وضع جامو و کشمیر در دورة جهانگیر رجوع کنید به جهانگیر، ص 336ـ 344؛ نیز رجوع کنید به کنبو، ج 1، ص10ـ11، 106ـ109؛ اسکندرمنشی، ج 3، ص 1066ـ 1067؛ سیدناصری، ص 50). باغ معروف شالیمار در سرینگر از آثار همین دوره است (کنبو، ج 1، ص 109).پس از جهانگیر، شاهجهان سی سال بر جامو و کشمیر حکومت کرد. وی صوبه‌دارانی برای رسیدگی به امور جامو و کشمیر منصوب کرد که از آن جمله بودند: اعتقاد خان، ظفرخان (دوبار)، مرادبخش، علی‌مراد خان/ مردان‌خان (دوبار)، تربیت خان، حسین‌بیگ‌خان و لشکرخان (کنبو،ج 1، ص 226، 452، ج 2، ص 281، ص 258، ج 3، ص 2، 17، 186ـ187؛ نیز رجوع کنید بهسیدناصری، ص 51ـ52). از دورة شاهجهان، گزارشهایی وجود دارد در بارة فتوحات شمال و مشرق جامو و کشمیر، از جمله فتح کرگیل و لداخ به وسیلة علی‌مرادخان و فتوحات تبت، سیل عظیم و خسارات ناشی از آن در 1050، پرداخت مالیات به حکام به صورت دام، وضع آبادیها و راهها و طبیعت زیبای آنجا و نیز احوال صوبه‌داران ( رجوع کنید به کنبو، ج 1، ص 226، 273ـ275، 410، 452ـ454، ج 2، ص10ـ 18، 211ـ213؛ نقوی، ص30). در زمان اورنگ‌زیب‌خان (حک : 1068ـ 1118) محدودة جامو و کشمیر، به صورت صوبة کشمیر (به صوبه‌داری سیف‌خان) در ولایت تبت ذکر شده است ( رجوع کنید به بختاورخان، ج 1، ص 326ـ 327، 401). در این دوره، میان گروههای مذهبی مسلمان منازعاتی در منطقه روی داد ( رجوع کنید به سید ناصری، ص 53؛ نقوی، ص 31).در 1150ـ1151، در زمان صوبه‌داری فخرالدین، نادرشاه افشار به این نواحی لشکر کشید ( رجوع کنید به استرآبادی، ص 318ـ 334). احتمالاً در 1165، افغانها به جامو و کشمیر حمله کردند و تا 1235 در آنجا ماندند. ورود افغانها با حملات عبداللّه‌خان آغاسی، که از سوی احمدشاه ابدالی به منطقه رفته بود، آغاز شد (سید ناصری، ص 57؛ نقوی، ص 32). از ابتدای برقراری حکومت مسلمانان تا پایان دورة حکومت افغانها، به جز شهر جامو و پیرامون آن در جنوب ایالت که هندو باقی ماندند، بقیة قسمتهای جامو و کشمیر جزو سرزمینهای اسلامی شدند (نقوی، ص 33).در 1235/1819، رنجیت سینگ (زمامدار معروف سیک) که پنجاب و قسمتی از افغانستان را در اختیار داشت، پس از شکست دادن افغانها، جامو و کشمیر را تصرف کرد (برک و زیرینگ ، ص 23). با مرگ وی، در 1263/ 1846 گلاب سینگ (از دوگره‌ایهای جامو که با کمک انگلیسیها بر ایالت جامو و کشمیر مسلط شده بود)، حکومت دوگره‌ها را که تا 1326 ش/ 1947 ادامه یافت بنیان نهاد. پیمانِ امرتسر ــ که به موجب آن گلاب سینگ در ازای پرداخت مبلغی، درة کشمیر را از انگلیسیها خرید ــ در روی کار آمدن گلاب سینگ تأثیر فراوان داشت. وی، قلمرو ایالت را به تدریج با حملات نظامی گسترش داد (رضوی، ص 29؛ ) سالنامة سیاستمدار ( ، ص 843؛ برک و زیرینگ، همانجا؛ ) کشمیر: تاریخ قانون اساسی و اسناد ( ، ص 1؛ برای مفاد پیمان رجوع کنید به همان، ص 225ـ 227). پس از گلاب سینگ، فرزندش رنبیر سینگ (متوفی 1303/ 1885) و پرتاب سینگ (حک : 1303ـ1344/ 1885ـ 1925) از معروف‌ترین حاکمانِ دوگرة جامو و کشمیر بودند. در زمان پرتاب سینگ، انگلیسیها برای مدتی برادر او، امرسینگ ، را به جای وی به حکومت نشاندند اما زمامدار واقعی سر والتر لارنس ، نمایندة انگلیسیها، بود. در این دوره چند مدرسة انگلیسی زبان در شهرهای جامو و سرینگر احداث شد و به جای فارسی، که حدود ششصد سال در آنجا متداول بود، انگلیسی زبان رسمی و دولتی شد (اسکوفیلد، ص 68ـ96؛ سیدناصری، ص 60؛ نقوی، ص 35).در دورة دوگره‌ها، جامو و کشمیر به چهار قسمت اداری (کشمیر، پونچ، گلگت و لداخ) تقسیم شد (رضوی، ص 48). نوشته‌های شیروانی در 1247 نیز احتمالاً در بارة جامو و کشمیر در دورة دوگره‌هاست. وی (ص 204ـ 205) جامو را در اقلیم سوم و جزو بلاد قدیمی، با شهرهای بزرگ در صوبة پنجاب و سابقاً آباد، دارای شش هزار خانه و نواحی بسیار، با جمعیتی بیشتر هندو و اقلیتی مسلمان وصف و به شهر زیبای جامو در دامنة کوه اشاره کرده است.در 1339/1920 شیخ‌محمدعبداللّه با چند تن از فعالان سیاسی، از جمله بخشی غلام‌محمد (رئیس انجمن جوانان مسلمان در جامو و کشمیر)، نهضت جدیدی در جامو و کشمیر برضد حکام دوگره‌ای پایه‌گذاری کرد. وی در ناآرامیهای 1310 ش/ 1931 دستگیر شد و پس از آزادی، حزب کنفرانس اسلامی جامو و کشمیر را تأسیس نمود. در 1318 ش/ 1939 کنفرانس ملی جامو و کشمیر را برگزار کرد و در 1325 ش/ 1946 علیه پیمان امرتسر به سخنرانی پرداخت. این سخنرانی در گسترش نهضت ترک کشمیر (از دیگر احزاب فعال که شیخ محمدعبداللّه آن را تأسیس کرد) مؤثر بود (برک و زیرینگ، ص 23ـ24؛ رضوی، ص 42ـ43؛ سیدناصری، ص 62ـ66).در 1326 ش/1947، در پی تجزیة شبه‌قارة هند و به‌رغم تمایل هند برای ادامة فعالیتهای سیاسی و اقتصادی در جامو و کشمیر ( رجوع کنید به رضوی، ص 16)، منازعات سیاسی افزایش یافت. در این زمان، مسلمانان حدود 78% جمعیت جامو و کشمیر را تشکیل می‌دادند و در آبادترین قسمت ایالت (درة کشمیر)، این نسبت به 93% می‌رسید (برک و زیرینگ، ص 22). در همین سال، به دنبال فرمان تحویل سلاح به پلیس و گسترش ناآرامیها در جامو و کشمیر، هندوها و سیکها در جامو به مسلمانان حمله کردند و موجب کشته شدن و مهاجرت بسیاری از آنان (بیش از دویست هزار تن) شدند. در قسمتهای دیگر ایالت، از جمله پونچ، مسلمانان به مقابله با مهاجمان پرداختند (رضوی، ص 49؛ برک و زیرینگ، ص 28ـ 29؛ سعیدی، ص 48).در آبان 1326/ اکتبر 1947، پس از توافق مهاتما گاندی و مونت باتن (آخرین نایب‌السلطنة انگلیس در هند) و شیخ‌محمدعبداللّه با یکدیگر، برای الحاق جامو و کشمیر به هند، پاکستان به نواحی مرزی نیرو اعزام کرد که به جنگ میان هند و پاکستان (1326ـ1327 ش/ 1947ـ 1948) انجامید ( ) کشمیر: تاریخ قانون اساسی و اسناد ( ، ص 541 ـ 542؛ ) سالنامة سیاستمدار ( ، ص 843؛ برک و زیرینگ، ص 30ـ 31؛ رضوی، ص40ـ44، 47). شیخ‌محمد عبداللّه، پس از پذیرش الحاق، از سوی حزب کنگرة هند به سرپرستی ایالت منصوب شد و در 1327 ش/ 1948 به عنوان نخست‌وزیر حکومت موقت جامو و کشمیر، قدرت را از هری سینگ (آخرین حاکم دوگره‌ای جامو و کشمیر) گرفت (سیدناصری، ص 84؛ رضوی، ص 35، 66ـ67). در فعالیت سیاسی جدیدِ شیخ‌محمدعبداللّه، که دولت موقت ملی (از 25 اسفند 1327 تا 1332 ش) نامیده شد، اقداماتی صورت گرفت، از جمله واگذاری زمین به کشاورزان، بهبود وضع آبیاری، تأمین برق، تأسیس دانشکدة جامو و کشمیر و چند مرکز تحقیقاتی به‌ویژه در جامو ( رجوع کنید به عبداللّه، ص 4، 7ـ31؛ برای مفاد اساسنامة دولت موقت ملی رجوع کنید به ) کشمیر: تاریخ قانون اساسی و اسناد ( ، ص 545 ـ547).در 1327 ش/ 1948 مردم بلتستان و گلگت خواستار استقلال مناطق خود از هند و الحاق به پاکستان شدند (حاج‌سیدجوادی، ج 2، ص 56). در 2 اردیبهشت 1327/ 21 آوریل 1948، شورای امنیت قطعنامه‌ای تصویب کرد که به موجب آن، به هند اجازه داده شد نیروهایش را در منطقه نگه دارد و دبیر کل سازمان ملل نیز اجازه یافت یک مجری همه‌پرسی به‌عنوان کارگزار ایالت جامو و کشمیر تعیین کند (برک و زیرینگ، ص 37). قطعنامة دیگری در مرداد 1327/ اوت 1948 بر خروج نیروهای پاکستانی از جامو و کشمیر تأکید کرد. کمیسیون ملل متحد و شورای امنیت نیز حق دفاع از تمامیت ارضی جامو و کشمیر را به هند دادند ( حقایق موضوع کشمیر ، ص 6ـ7؛ برای مفاد قطعنامه رجوع کنید به همان، ضمیمة1، ص 45ـ47). در 11 دی / 31 دسامبر همان سال، میان طرفهای درگیر جنگ در جامو و کشمیر آتش‌بس اعلام شد (رضوی، ص 55). سازمان ملل متحد برای حل اختلاف مرزیِ هند و پاکستان، خط آتش‌بس تعیین کرد که به نمایندگی از سوی ردکلیف اوارد (نمایندة سازمان ملل) از گذرگاه قراقروم تا حدود 128 کیلومتری شمال لاهور به طول 772 کیلومتر کشیده شد. تعیین این خط منازعاتی در پی داشت (از جمله در بارة منطقة مسلمان‌نشین گورد اسپور که به هند واگذار شده بود) و موجب حل دائمی مناقشات در بارة جامو و کشمیر نشد (فرزین‌نیا، ص 2؛ رضوی، ص 48). در 1328 ش/ 1949 نیز سازمان ملل به تصویب قطعنامه و تلاش برای کاهش منازعات ادامه داد ( رجوع کنید به برک و زیرینگ، ص40؛ حقایق موضوع کشمیر ، ضمیمة 2، ص48ـ50).در 1331 ش/1952، در پی مذاکرات شیخ محمدعبداللّه با رهبران هند، توافق شد تا علاوه بر تعیین حکومت موروثی مهاراجه برای کشمیر به جای انتخاب نخست‌وزیر، این ایالت از خودمختاری برخوردار شود (رضوی، ص 68). در 1332 ش/ 1953 موکرجی ، رئیس حزب جان‌سنگ ، در شهر جامو دستگیر شد. این امر تظاهرات گسترده‌ای در برخی مناطق جامو و کشمیر در پی داشت و به دنبال آن شیخ محمدعبداللّه به هندوها اجازه داد در صورت تمایل آنان، قسمتهای جامو و لداخ به هند الحاق شود (برک و زیرینگ، ص 53). در همین سال، دولت هند با برکناری شیخ محمدعبداللّه و انتخاب بخشی غلام محمد به مدت ده سال، نفوذ خود را در جامو و کشمیر ادامه داد. بر اساس قوانینی که در دورة غلام محمد به تصویب رسید، خودمختار بودن ایالت از بین رفت و شرط اجازه از دولت ایالتی جامو و کشمیر برای ورود اتباع هندی به ایالت، لغو شد (رضوی، ص 68ـ69).در 1344 ش/1965 دومین جنگ نظامیان هند و پاکستان در جامو و کشمیر، با اعلام آتش‌بس از سوی سازمان ملل خاتمه یافت (سیدناصری، ص 96ـ99). سومین نبرد میان آنها، که در 1350 ش/1971 صورت گرفت، به امضای موافقتنامة سیملا/ شیملا (شهری در ایالت هیماچال پرادش) از سوی نخست وزیران طرفین درگیر (ایندیرا گاندی از هند و ذوالفقار علی بوتو از پاکستان) انجامید. پس از این توافق، سازمان ملل خط آتش‌بس جدیدی میان هند و پاکستان تعیین کرد ( ) مسئلة کشمیر ( ، ص 163؛ اسکوفیلد، ص210ـ215؛ اکبر، ص 174ـ 182؛ برای مفاد موافقتنامه رجوع کنید به سیدناصری، ص100ـ103). این خط به طول 358 ، 1 کیلومتر از مشرق میرپور (مغرب رود چناب در غرب جامو) در مرز پاکستان آغاز می‌شود و با عبور از مغرب شهرهای ناوشره ، پونچ، اوری و تتوال ، تقریباً با جهت جنوبی ـ شمالی، و سپس با جهت تقریباً شمال‌شرقی تا نزدیک گذرگاه قراقروم امتداد می‌یابد (اکبر، ص 180؛ اسکوفیلد، ص 74، 255ـ256؛ سیدناصری، ص 22ـ 23).در دهه‌های اخیر، احزابی مانند «کنفرانس مسلمانان جامو و کشمیر» و «جبهة آزادیبخش جامو و کشمیر» در این ایالت فعالیتهایی کرده‌اند ( رجوع کنید به اکبر، ص 74، 186، 205). چند انتخابات نیز، از جمله در اردیبهشت و شهریور 1375، در جامو و کشمیر برگزار شد، با این حال درگیریهایی نظامی از جمله در 1378 و 1381 ش، که گاهی بحران یا مسئلة کشمیر خوانده شده است، هنوز ادامه دارد ( رجوع کنید به سیدناصری، ص 345، 357، 402؛ گیتاشناسی نوین کشورها ، ص470).نیز رجوع کنید به کشمیر *منابع: آفتاب اصغر، ارمغان کشمیر ، لاهور 1992؛ ابن‌اثیر؛ ابوریحان بیرونی، کتاب‌البیرونی فی تحقیق ماللهند ، حیدرآباد دکن 1377/1958؛ محمد مهدی‌بن محمد نصیر استرآبادی، جهانگشای نادری ، چاپ عبداللّه انوار، تهران 1341 ش؛ اسکندر منشی؛ اطلس بزرگ جهان ، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، 1369 ش؛ محمد بختاورخان، مرآة‌العالم: تاریخ اورنگزیب ، چاپ ساجده س. علوی، لاهور 1979؛ س. م. برک و لارنس زیرینگ، تاریخ روابط خارجی پاکستان ، ترجمة ایرج وفائی، تهران 1377 ش؛ جهانگیر، امپراتور هند، جهانگیرنامه ] یا [ توزک جهانگیری ، چاپ محمدهاشم، تهران 1359ش؛ کمال حاج‌سیدجوادی، میراث جاودان: سنگ‌نبشته‌ها و کتیبه‌های فارسی در پاکستان ، اسلام‌آباد 1370ـ1371 ش؛ حقایق موضوع کشمیر ، ] تهران: سفارت هند، بی‌تا. [ ؛ محمد حیدرمیرزا دوغلات، تاریخ رشیدی ، چاپ عکسی از نسخة خطی کتابخانة انستیتو ابوریحان بیرونی (تاشکند)، ش 1430، تهران 1378 ش؛ خواندمیر؛ سجاد رضوی، بحران کشمیر ، تهران 1367 ش؛ غلامرضا سعیدی، مسئلة کشمیر و حیدرآباد ، ] تهران [ 1328 ش؛ حمیدرضا سید ناصری، کشمیر: گذشته، حال، آینده ، تهران 1380 ش؛ شرف‌الدین علی یزدی، ظفرنامه: تاریخ عمومی مفصّل ایران در دورة تیموریان ، چاپ محمد عباسی، تهران 1336 ش؛ زین‌العابدین‌بن اسکندر شیروانی، بستان السیاحه، یا، سیاحت‌نامه ، چاپ سنگی تهران 1315، چاپ افست ] بی‌تا. [ ؛ صمصام‌الدوله شاهنوازخان، مآثرالامراء ، کلکته 1888ـ1891؛ اشرف ظفر، سید میرعلی همدانی ، سرینگر 1991؛ محمد عبداللّه، جامو و کشمیر: 1950 ـ 1947 ، ترجمة حسین فرشید، تهران 1329 ش؛ ابوالفضل‌بن مبارک علاّ می، اکبرنامه ، چاپ آغا احمدعلی، کلکته 1877ـ1886؛ زیبا فرزین‌نیا، پاکستان ، تهران: وزارت امورخارجه، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، 1376 ش؛ محمدصالح کنبو، عمل صالح، الموسوم به شاه جهان‌نامه ، ترتیب و تحشیة غلام یزدانی، چاپ وحید قریشی، لاهور 1967ـ1972؛ گیتاشناسی نوین کشورها ، گردآوری و ترجمة عباس جعفری، تهران: گیتاشناسی، 1382 ش؛ عثمان‌بن محمد منهاج‌سراج، طبقات ناصری ، چاپ عبدالحی حبیبی، کابل 1342ـ1343 ش؛ علی‌محمد نقوی، تشیع در کشمیر: مطالعة شرائط فرهنگی سرینگر، له، لداخ و کرگیل ، ] دهلی‌نو: رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، بی‌تا. [ (منتشر نشده)؛M. J. Akbar, Kashmir: behind the valve , New Delhi 2002; EI 2 , suppl. fascs. 3-4, Leiden 1981, s.v. "Djammu ¦" (by P. Jackson); Eugene Fodor, Fodor , s India 1970 , ed. Eugene Fodor and William Curtis, [London] 1969; Gilgit agency and Jammu & Kashmir [map], scale 1:1 , 000 , 000, Ra ¦walpindi 1995; Kashmir: constitutional history and documents , New Delhi 1971; Kashmir problem: challenge and response , ed. Tarik Jan and Ghulam Sarwar, Islamabad 1991; Alastair Lamb, Kashmir:a disputed legacy, 1846-1990, Karachi 1993; Majid Husain, Geography of Jammu & Kashmir state , New Delhi 1987; Victoria Schofield, Kashmir in the crossfire , London 1996; States atlas of India , ed. S. Muthiah and P. Poovendran, Delhi: Indian Book Depot, Map House, 1990; The Statesman , s yearbook , ed. Barry Turner, NewYork 2003; The Times atlas of the world , London: Times Books, 1992; World gazetteer , 22 May 2005. [On line]. Available:http://www. world-gazetteer. com/wg.php? x... [24 May 2005].
