جامع کبیر، کتابخانه ، مجموعه‌ای شامل سه کتابخانه واقع در مسجدجامع شهر صنعا.جامع صنعا از نخستین مسجدهای جهان اسلام است که به دستور پیامبر اکرم و به همت یکی از صحابة ایشان ساخته شد (برای آگاهی بیشتر در بارة این مسجد رجوع کنید به رازی، ص 127ـ139، 249ـ258؛ عرشانی، ص 547ـ552). اگرچه هریک از کتابخانه‌های این مجموعه مدیریت و بودجة مستقلی دارد، به سبب قرار گرفتن در محل مسجدجامع اغلب با عنوان واحد «کتابخانة جامع کبیر» و نیز به سبب وابستگی بزرگ‌ترین آنها به وزارت اوقاف و ارشاد یمن با عنوان «کتابخانة اوقاف» از آنها یاد می‌شود («تقریر عن المخطوطات العربیة»، ص100). کتابخانة جامع کبیر در کنار کتابخانة ملی یمن (دارالکتب الیمنیه) و مرکز اسناد ملی و اطلاع‌رسانی، از مهم‌ترین مراکز کتابخانه‌ای و فرهنگی آن کشور است.مهم‌ترین کتابخانة مجموعة جامع کبیر، کتابخانة شرقی است که در قسمت شرقی مسجد قرار دارد. کتابخانة شرقی که نخستین کتابخانة عمومی یمن است در 1344 به فرمان امام حمیدالدین یحیی‌بن محمد، ملقب به المتوکل علی‌اللّه، سومین امام از خاندان زیدی حمیدالدین، تأسیس شد (واسعی یمانی، ص 334؛ موسوعة‌الیمنیة ، ذیل «المکتبات»). این کتابخانه زیر نظر وزارت اوقاف و ارشاد یمن اداره می‌شود و افزون بر کتابهای چاپی، دارای حدود 400 ، 5 نسخة خطی است (سزگین، ج 6، ص 394) که 409 ، 2 نسخه از آن فهرست‌نویسی شده است (رقیحی و دیگران، ج 1، ص 13؛ مرعشی، ص 37).مجموعه نسخه‌های خطی این کتابخانه گرد آمدة چند مجموعة وقفی و خصوصی است، از جمله مجموعة اهدایی امام حمیدالدین یحیی، به نام الخزانة‌المتوکلیّه ( رجوع کنید به سید، 1414، ص 195)؛ مجموعة قبة‌الطلحة یا قبة‌المهدی؛ و مجموعة مسجدالنهرین ( رجوع کنید به «تقریر عن المخطوطات العربیة»، ص 101؛ سزگین، همانجا). مجموعة اهدایی امام حمیدالدین یحیی چنان مهم و مشهور است که گاه کتابخانة جامع کبیر را به نام آن، الخزانة المتوکلیّة می‌خوانند ( رجوع کنید به سید، 1974، ص420).مجموعه نسخه‌های خطی کتابخانة شرقی، به سبب داشتن نسخه‌های متعدد و کهنی از قرآن کریم و معارف زیدیه، از اهمیتی خاص برخوردار است. از جمله نفایس این مجموعه، قرآنی است منسوب به امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام که گفته می‌شود بخشی از آن به خط سلمان فارسی و زیدبن ثابت است ( رجوع کنید به مرعشی، همانجا؛ برای گزارشی موضوعی از نسخه‌های خطی فهرست شدة این کتابخانه و آگاهی از برخی از مهم‌ترین آنها رجوع کنید به سید، 1414، ص 197ـ209؛ رقیحی و دیگران، ج 1، ص 13ـ14؛ مرعشی، ص 37ـ40؛ برای آگاهی از مشخصات فهرستهای نسخه‌های خطی این مجموعه رجوع کنید بهسزگین، همانجا؛ کتابنامه‌ی فهرستهای دستنویسهای اسلامی ، ص 149ـ 150).کتابخانة غربی، دیگر کتابخانة مجموعة جامع کبیر، در اواخر دهة 1360 در قسمت غربی مسجد تأسیس شد. این کتابخانه زیر نظر سازمان میراث و موزه‌ها و دستنویسهای یمن (= الهیئة العامة للآثار و المتاحف و المخطوطات)، که یکی از ادارات تابعة وزارت فرهنگ و جهانگردی یمن است، اداره می‌شود (مرعشی، ص 43؛ «گزارش سفر سرپرست انجمن مخطوطات ایران به یمن»، ص 3). این کتابخانه افزون بر کتب چاپی دارای بیش از چهار هزار نسخه خطی است (همانجاها؛ قس سزگین، همانجا: حدود دو هزار دستنویس). مهم‌ترین بخش از مجموعه نسخه‌های خطی گرد آمده در این مرکز متعلق به امام یحیی و چند تن از فرزندان او و نیز مجموعة متعلق به امام احمد و مجموعه‌ای شخصی به نام کتابخانة بنی‌الوزیر است («تقریر عن المخطوطات العربیة»، ص100؛ سزگین، ج 6، ص 394ـ395؛ برای گزارشی موضوعی از شمار این نسخه‌های خطی و آگاهی از برخی از مهم‌ترین آنها رجوع کنید به مرعشی، ص 43ـ 44). فهرستی از 978 ، 1 مجلد از نسخه‌های خطی این مرکز به چاپ رسیده و فهرست جدیدی از تمامی نسخه‌های خطی آن در ده جلد در حال تهیه است (برای آگاهی از مشخصات فهرست چاپ شده رجوع کنید به کتابنامه‌ی فهرستهای دستنویسهای اسلامی ، ص 149؛ مرعشی، ص 43). در 1376 ش بین وزیر اوقاف و ارشاد یمن و رئیس کتابخانة آیت‌اللّه مرعشی نجفی در قم قرارداد همکاری در چاپ فهرست دستنویسهای کتابخانة غربی، و نیز عکسبرداری از دستنویسهای کتابخانه‌های عمومی و خصوصی یمن، از جمله جامع کبیر، و آموزش مرمت نسخه‌های خطی به امضا رسید (برای آگاهی از متن این قرارداد رجوع کنید به مرعشی، ص 42).سومین بخش کتابخانة جامع کبیر با نام «دارالمخطوطات» مدتی پس از کشف مهم نسخه‌های خطی در شهر صنعا، تأسیس شد. این نسخ خطی اوراقی از قرآن کریم بود که در سده‌های اولیة اسلامی مطابق احکام فقهی و برای حفظ حرمت، در شکاف سقف مسجدجامع صنعا قرار داده شده بود و در پی بازسازی دیوار غربی، در 1351 ش/1972 کشف شد. شمار این اوراق، که قدمت برخی از آنها به سدة اول هجری می‌رسد، حدود چهل هزار برگ گزارش شده است (بوتمر ، ص 11؛ درایب‌هولتس ، ص 16). در 1359 ش/ 1980، دولت یمن دارالمخطوطات را برای نگهداری از این دستنوشته‌ها تأسیس کرد (مرعشی، ص 44). این مرکز که زیرنظر وزارت اوقاف و ارشاد یمن اداره می‌شود، همچون کتابخانة ملی یمن، مرکز نگهداری از دستنوشته‌های قرآنیِ کشف شده در صنعاست. دارالمخطوطات صنعا علاوه بر حدود دوازده هزار برگ دستنوشتة قرآنی، دارای حدود دو هزار نسخة خطی دیگر و سه هزار ریز فیلم (میکروفیلم) از نسخه‌های خطی مهم همان مرکز و سایر کتابخانه‌های یمن است. وظیفة اصلی این مرکز نگهداری، ترمیم و بررسی دستنوشته‌های قرآنی کشف شده در جامع کبیر است (همانجا؛ «گزارش سفر سرپرست انجمن مخطوطات ایران به یمن»، ص 4). پس از تأسیس دارالمخطوطات، هیئتهای یمنی ـ آلمانی با بررسی این اوراق، به نگارش گزارشها، مقالات و کتابهای متعددی، به‌ویژه در زمینة سیر تکاملی تحریر قرآن کریم و هنر کتابت آن، پرداختند و برای بازسازی، نگهداری و بازخوانی این دستنوشته‌ها کوشش بسیار کردند (برای گزارشی در بارة اهمیت این اوراق و اطلاعات به دست آمده از تصاویر آنها در بارة معماری دورة اموی رجوع کنید به بوتمر، ص 11ـ25؛ برای گزارشی در بارة شکل، اندازه، ارزش هنری و بعضی راههای بازسازی این اوراق و جلدها رجوع کنید به درایب هولتس، ص 16ـ34؛ برای گزارشی در بارة چگونگی قرائت بعضی واژگان این اوراق رجوع کنید به پوئین ، ص 107ـ111). برخی از مهم‌ترین پژوهشها در بارة این کشف، در مجموعه مقالاتی با نام مصاحف صنعاء به کوشش موزة ملی کویت، چاپ 1364 ش/ 1985، گردآوری شده است.علاوه بر نسخه‌های خطی قرآن، دیگر نسخه‌های خطی دارالمخطوطات صنعا نیز فهرست‌برداری شده است (برای آگاهی از مشخصات این فهرست رجوع کنید به ) سیری جهانی در دستنویسهای اسلامی ( ، ج 3، ص 666ـ667). همچنین فهرستی از 046 ، 1 قطعه از ریزفیلمهای این مرکز به کوشش عبدالتواب احمدعلی المشرقی و محمدصالح یحیی القاضی به توسط مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امورخارجة جمهوری اسلامی ایران و با همکاری کتابخانة آیت‌اللّه مرعشی نجفی، با عنوان طاووس یمانی در 1379 ش در قم به‌چاپ رسیده است.منابع: هانس کاسپار گراف فون بوتمر، «تصاویر معماری در نسخة قرآن مسجد صنعا»، ترجمة علی عبداللهی، وقف: میراث جاویدان ، ش 43ـ44 (پاییز و زمستان 1382)؛ «تقریر عن المخطوطات العربیة فی الجمهوریة العربیة الیمنیة»، اعداد الهیئة العامة للا´ثار و دورالکتب، المورد ، ج 5، ش 1 (1396/1976)؛ احمدبن عبداللّه رازی، تاریخ مدینة صنعاء ، چاپ حسین‌بن عبداللّه عمری، دمشق 1409/ 1989؛ احمد عبدالرزاق رقیحی، عبداللّه محمد حبشی، و علی وهاب آنسی، فهرست مخطوطات مکتبة الجامع الکبیر صنعاء ، ] صنعاء ? 1984 [ ؛ ایمن فواد سید، «مخطوطات الیمن»، مجلة‌معهد المخطوطات العربیة ، ج 1، ش 1 و 2 (1414/1993)؛ همو، مصادر تاریخ الیمن فی العصر الاسلامی ، قاهره 1974؛ سرّی‌بن فضیل عرشانی، کتاب الاختصاص: ذیل تاریخ مدینة صنعاء للرازی ، در احمدبن عبداللّه رازی، تاریخ مدینة صنعاء ، چاپ حسین‌بن عبداللّه عمری، دمشق 1409/ 1989؛ کتابنامه‌ی فهرستهای دست‌نویس‌های‌اسلامی‌وکتاب‌شناسی‌ها: جمع‌آوری شده تا تاریخ 15/2/1376 ، ] قم [ : مؤسسة نشر حدیث اهل‌البیت علیهم‌السلام، ] بی‌تا. [ ؛ «گزارش سفر سرپرست انجمن مخطوطات ایران به یمن»، نمای مخطوطات: نشریة داخلی انجمن مخطوطات ایران ، ش صفر (تابستان 1376)؛ محمود مرعشی، «میراث اسلامی در یمن»، شهاب ، سال 3، ش 4 (زمستان 1376)؛ الموسوعة الیمنیة ، زیرنظر احمد جابر عفیف و دیگران، صنعاء 1412/1992، ذیل «المکتبات (مراکز المعلومات)» (از علی عبداللّه احمد قباطی و حسن قائد قاضی)؛ عبدالواسع‌بن یحیی واسعی یمانی، تاریخ الیمن، المسمّی فرجة‌الهموم و الحزن فی حوادث و تاریخ الیمن ، صنعاء 1991؛Ursula Dreibholz, "Some aspects of early Islamic bookbindings from The Great Mosque of Sana , a, Yemen", in Scribes et manuscrits du moyen-Orient , Paris 1997; Gerd R. Puin, "Observations on early Qur , an manuscripts in S ¤an ـ a ¦ ", in The Qur ف an as text , ed. Stefan Wild, Leiden: Brill, 1996; Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums , Leiden 1967-1984; World survey of Islamic manuscripts , ed. Geoffrey Roper, London: Al- Furqan Islamic Heritage Foundation, 1992-1994.
