جامع اموی رجوع کنید به دمشقNNNNجامع بهادرخانی رجوع کنید به جونپوری، غلامحسینNNNNجامعة الدول العربیه رجوع کنید به اتحادیة عربNNNNجامعة العثمانیه رجوع کنید به عثمانیه، دانشگاهNNNNجامع حدیث ، گونهای مجموعة حدیثی. در اصطلاح جامع حدیث، «جامع» (اسم فاعل از «جمع») به معنای «گردآورنده»، و «حدیث» در معنای اصطلاحیِ آن به کار رفته است ( رجوع کنید به حدیث * ). اصطلاحِ جامع حدیث به معنای مجموعهای از احادیث هم به کار رفته ( رجوع کنید به عِتْر، ص 198) اما در اینجا به کتابی اطلاق میشود که مشتمل بر همة موضوعات و ابواب حدیثی باشد ( رجوع کنید به صالح، ص 304؛ صباغ، ص 284). جامع حدیث به صورت جمع، یعنی «جوامع حدیث»، نیز به کار رفته ( رجوع کنید به طَحّان، ص 97) و از برخی مجموعهها که خود از چند جامع تشکیل شده با تعبیر «مجامع» یاد شده است ( رجوع کنید به عتر، ص 204ـ 205).محدّثان اهلسنّت، مجموع احادیث ومطالب دینی را در هشت موضوع (عقاید، احکام، سِیَر، آداب، تفسیر، فِتَن، اشراطُالسّاعة و مناقب) دستهبندی کرده (همان، ص 198ـ199) و برآناند که جامع حدیث کتابی است که در بر دارندة همة آنها باشد. اگرچه در باب پارهای از این عناوین اختلافنظر وجود دارد (برای آگاهی بیشتر رجوع کنید به طحان؛ صباغ، همانجاها).در کتابهای جامع یا جوامع حدیث، ترتیب تدوین احادیث بر اساس موضوعات است نه همچون مسندها و معجمها بر اساس اشخاص ( رجوع کنید به صباغ، ص 284ـ 285). به نظر میرسد تعریف جامع حدیث در کتابهای اهل سنّت از دو جهت جامع و مانع نیست: نخست از حیث مقایسة کتابهای جوامع با کتابهایی چون مسندها و معجمها، زیرا در این گونه کتابها نیز انواع موضوعات حدیثی وجود دارد اما آنها را در شمار جوامع یاد نکردهاند، هرچند برخی از آنها را محدّثان بعدی طبقهبندی کرده و بدین ترتیب هیئت کتابهای جامع را یافتهاند ( رجوع کنید به ادامة مقاله). از سوی دیگر، از مقایسة کتابهای جوامع با دیگر کتابهای حدیثی، مشخص میشود که اگر چه احادیث آنها بر مبنای ابواب فقهی و اعتقادی مرتب شده است، در دستهبندی کتابهای حدیثی، در زمرة کتابهای جوامع قرار نگرفتهاند، نظیر مستدرکات، مستخرجات، اطراف، زوائد و حتی مصنفات اولیه. بدینگونه با تجدیدنظر در تعریف موجود میتوان آن را چنین کامل کرد که جامع حدیث کتابی است که بتوان در هر موضوعی، حدیثی در آن یافت. با این تعریف، کمی یا بسیاریِ حجم کتاب در نظر گرفته نمیشود. جامع حدیث گاه شامل تمام ابواب احادیث و گاه صرفاً جامع ابواب فقهی است ( رجوع کنید بهصدر، ص 175). در تاریخ تدوین حدیث، تدوین جوامع حدیثی در پی تبویب و دستهبندی احادیث ضرورت پیدا کرد، یعنی از اواخر قرن دوم که زمان شروع تدوین جوامع حدیثی در بین اهلسنّت و شیعه بود.1) سیر تدوین جوامع حدیث در بین اهلسنّت. تدوین جوامع حدیث در قرن سوم در بین اهلسنّت بهطور گسترده رواج پیدا کرد. در این دوره نخست کتابهای «مسند» پدید آمد که شامل انواع احادیث میشد و پس از آن کتابهای «صحاح» و «سنن» پدیدار شد که هریک از آنها جامع بزرگیاز احادیث اهلسنّت بود. از این زمان آهنگِ تدوین جوامع حدیث در بین اهلسنّت شتاب گرفت که تا زمان حاضر ادامه یافته است.در تاریخ حدیث اهلسنّت، دو رشته کتاب حدیثی تدوین شد که عبارت بود از «مصنّفات» و «مسانید». از مصنفات و نیز مُوَطّا´ت گاه با عنوان «جامع» یا «مجموع» تعبیر شده (برای نمونه رجوع کنید به خطیب، ص 117) و احادیث آنها بر اساس ابواب مرتب میشده است (عتر، ص200). برخی از کتابهای مهمِ به جا مانده از این دوره عبارتاند از: موطّأ از مالکبن انس (متوفی 179) در شصت کتاب فقهی و 703 باب؛ بخشی از مصنّف ، تألیف ابومحمدعبداللّهبن وهْب فِهری قُرَشی (متوفی 197)، به نام الجامع فیالحدیث (کاظم طباطبائی، ص 73، 180)؛ جامع ، تألیف مَعمَربن راشد اَزْدی (متوفی 153) به روایت عبدالرزاق صنعانی (متوفی 211)، مشتمل بر 614 ، 1 حدیث و اثر که به همراه مصنّف عبدالرزاق (ج10 و 11) بهچاپ رسیده است؛ مصنّف یا المصنّف فیالحدیث ، تألیف عبدالرزاق صنعانی، که الجامع الکبیر یا الجامع الکبیر فیالحدیث هم نامیده شده است ( رجوع کنید به کحّاله، ج 5، ص 219؛ زرکلی، ج 3، ص 353)؛ المصنّف فیالاحادیث و الا´ثار اثر ابنابیشَیْبَه (متوفی 235).کتابهای مسند را نیز به سبب وسعت و شمول احادیث میتوان در زمرة جوامع محسوب کرد، زیرا در برخی از مسندها، مانند مسند بَقیّبن مَخلَد * اندلسی (متوفی 276)، احادیث هریک از صحابه بر اساس ابواب فقه مرتب شده بوده است (صباغ، ص 284ـ285). افزون بر این، برخی مسندها نظیر مسند احمدبن حنبل را ابوالحسن علیبن حسین زَکْنون حنبلی (متوفی 837) و شهابالدین احمدبن محمدبن سلیمان حنبلی به صورت موضوعی تنظیم کردهاند (کاظم طباطبائی، ص 352؛ برای آگاهی بیشتر رجوع کنید بهمسند * ).از آغاز قرن سوم تا پایان قرن پنجم، معتبرترین جوامع حدیث اهلسنّت پدید آمد که از مهمترین آنها صحاح سته است: الجامع الصحیح المسند المختصر من امور رسولاللّه و سننه و ایامه ، تألیف ابوعبداللّهمحمدبن اسماعیل بخاری (متوفی 256)، که نمونة شاخص کتابهای جامع حدیث است و تعبیر «جامع» را خود بخاری در عنوان کتاب به کار برده است (صباغ، ص 295ـ296)؛ المسند الصحیح ، تألیف ابوالحسینمسلمبن حَجّاج نیشابوری (متوفی 261)، که « الجامع الصحیح » نیز به آن اطلاق شده است (عتر، ص 254)؛ الجامع الصحیح ، تألیف ابوعیسی ترمذی * (متوفی 279)، که بهسبب اشتمال بر احادیث فقهی و غیرفقهی، به «جامع» شهرت یافته است (ابوزهو، ص 415)؛ السنن ، تألیف ابوعبداللّه محمدبن یزیدبن عبداللّهبن ماجه قزوینی (متوفی 273 یا 275)؛ السنن ، تألیف ابوداوود سلیمانبن اشعث سجستانی (متوفی 275)؛ و السنن الصغری ، تألیف ابوعبدالرحمان احمدبن شعیب نَسایی (متوفی 303). نسایی پیش از آن، کتاب السنن الکبری را تدوین کرده بود ( رجوع کنید بههمان، ص 409ـ410) که جامع بزرگی از احادیث فقهی، اخلاقی، اعتقادی و تفسیر است. علاوه بر صحاح سته، آثار دیگری نیز در این دوره پدید آمد، از جمله: السنن تألیف دارِمی (متوفی 255) که به المسند و المسندالجامع نیز معروف است (معارف، ص 158ـ161)، صحیحِ ابنخُزَیمة (متوفی 311)، صحیحِ ابنحِبّان (متوفی 354)، صحیحِ ابوعَوانة (متوفی 316)، و مصنّفِ ابوجعفر احمدبن محمد طَحاوی (متوفی 321).به نظر میرسد بتوان کتابهای «مستدرک» را که متمم صحاحاند و کتابهای «مستخرج» را که تألیف دوبارة آنها محسوب میشوند، در زمرة جوامع حدیث بهشمار آورد.از قرن پنجم به بعد، یعنی دورهای که در آن محدّثان با استفادة مستقیم از تألیفات دورة قبل، جوامع حدیث بزرگی فراهم آوردند، جوامع متنوعی تألیف شد. نوعی از این تألیفات، عنوان عمومی «الجمع بینالصحیحین» را دارد که در آنها احادیث صحیحین یکجا جمع شده است. برخی از آنها نام خاصی دارند اما در مجموع، بر دو قسماند: بخشی از آنها جامعِ مجموع احادیث صحیح بخاری و صحیح مسلم است و غالباً احادیث مکرر، حذف شده است. از جملة این نوع کتابها الجمع بین الصحیحین تألیف محمدبن فتوح حُمیدی * (متوفی 488) و الجمع بینالصحیحین تألیف عبدالحقبن عبدالرحمان اشبیلی معروف به ابنخرّاط * (متوفی 581) است. بخش دیگری از این کتابها، جامع مشترکات و متّفقات صحیح بخاری و صحیح مسلم است، نظیر مفیدُالسامِع و القاری فیمااتَّفَقَ علیه مسلم و البخاری تألیف احمدبن عبدالرحمانبن محمد مقدسی (متوفی 758)، اللؤلؤ و المرجان فیمااتّفق علیه الشیخان تألیف محمدفؤاد عبدالباقی، و زادالمُسلم فیمااتّفق علیه البخاری و مسلم تألیف محمد حبیباللّه شنقیطی (متوفی 1363). برخی از این نوع کتابها، مانند الجمع بین الصحیحین اثر حمیدی، به شیوة کتابهای مسند تدوین شده اما اکثر قریب به اتفاق آنها بر پایة ابواب و موضوعات فقهی مرتب شده است.عدهای از محدّثان از جمع بین صحاح سته جوامع بزرگی به وجود آوردند. در این کتابها برای آسانی کار، مجموع احادیث جوامع پیشین، به شکل کامل یا ناقص و غالباً با حذف مکررات، یکجا جمع شده است. از جمله مهمترین آنهاست: التجرید لِلصحاح الستة یا التجرید للصحاح و السنن ، تألیف رزینبن معاویه عَبدَری سَرَقُسطی اندلسی (متوفی 535)، که نخستین کوشش در جمع کردن روایاتِ صحاح سته در قالب تألیفی واحد به شمار میرود (مرعشلی، ص70)؛ جامع الاصول من احادیث الرسول * ، تألیف ابناثیر جزری (متوفی 606)، ابناثیر در این تألیف، کتاب رزینبن معاویه را مبنا قرار داده با این تفاوت که همة روایاتِ صحاح سته را در نظر گرفته و مکررات را حذف کرده است (ابناثیر، ج 1، ص 49ـ51؛ نیز رجوع کنید بهمرعشلی، ص 71)؛ جامع ابنخرّاط؛ که کتابی مشتمل بر مجموع احادیث کتب سته بوده است (ابوزهو، ص 431)؛ انوارالمصباح فی الجمع بین الکتب الستة الصحاح تألیف ابوعبداللّه محمدبن عتیقبن علی تُجیبی غرناطی (متوفی 637؛ کتانی، ص 143) که در بارة آن اطلاعی در دست نیست.از نوعی دیگر از این کتابها با عنوان، «مجامع» یا «المصنفات الجامعة» یاد شده (عتر، ص 204ـ 205) که شمار آنها نیز فراوان است. این جوامع با استفاده از مجموع یا برخی از صحاح سته، مسندها و سایر کتب حدیثی تدوین شده و اهم آنها بدین قرار است: 1) مصابیح السنة تألیف ابومحمدحسینبن مسعود معروف به بَغَویفَرّاء (متوفی 516) که شامل گزیدهای از احادیث صحاح سته و چند اثر حدیثی مهم دیگر است ( رجوع کنید بهبغوی، مقدمة مرعشلی، ج 1، ص 55). اعتراضاتی که بعداً متوجه این کتاب گردید موجب شد ابوعبداللّه خطیبِ عمری * (متوفی 737) کتاب مشکاةالمصابیح را تألیف کند. وی در این کتاب علاوه بر مشخص کردن منابع مصابیح السنة ، روایات آن را جرح کرد و در هر باب روایات را در سه فصل مرتب ساخت که فصل سوم آن به روایاتی اختصاص داشت که در مصابیح السنة حذف شده بود (خطیب عمری، ج 1، ص 4ـ7؛ بغوی، همان مقدمه، ج 1، ص 56). کتاب دیگر بغوی با نام شرح السنة ، جامعی است در موضوعات مختلف دینی بهویژه فقهی (برای آگاهی بیشتر رجوع کنید به بغویفَرّاء * ). 2) جامع المسانید و الالقاب تألیف عبدالرحمانبن علی معروف به ابنجوزی (متوفی 597؛ ابوزهو، ص 431). بعدها محبالدین طبری (متوفی 649) آن را به شکل جدیدی مرتب کرد. 3) جامع المسانید و السنن الهادی لِاَقْوَم سَنَنٍ تألیف ابوالفداء عمادالدینبن کثیر دمشقی (متوفی 774) که به تصریح مؤلف (ج 1، ص10)، جامع احادیث کتابهای مهم از جمله صحاح سته، مسانید احمدبن حنبل، ابوبکر بزّاز، حافظ ابویعلی' و معجم بزرگ سلیمانبن احمد طَبَرانی (متوفی 360) است. وی از دیگر منابع حدیثی نیز در تألیف این اثر استفاده کرده به طوری که بهندرت حدیثی مربوط به ضروریات دین در آن نیامده است ( رجوع کنید بههمانجا). این کتاب به روش مسندی تنظیم شده است. 4) الجامع الکبیر * یا جمعالجوامع تألیف جلالالدین عبدالرحمانبن ابیبکر سیوطی (متوفی 911). این کتاب جامع احادیث صحاح سته، مسند احمدبن حنبل، موطّأ مالک و حدود هفتاد مأخذ حدیثی دیگر است (مرصفی، ص 259ـ262). 5) الجامع الصغیر من حدیث البشیر النذیر تألیف همو که به تصریح نویسندهاش گزیدهای است از جمع الجوامع . سیوطی در این کتاب به نقل احادیث کوتاه نبوی به ترتیب حروف الفبا اکتفا کرده است. این کتاب ذیلی به نام زیادةالجامع دارد که به اندازة اصل آن است ( رجوع کنید بهمرصفی، ص 268). 6) الفتح الکبیر فی ضمّ الزیادة الی الجامع الصغیر تألیف یوسف نبهانی که به نوشتة مؤلف، دو کتاب الجامع الصغیر و زیادةالجامع در آن یکجا گرد آمده است ( رجوع کنید بهمرصفی، ص 269). 7) کنزُالعُمّال فی سُنن الاقوال و الافعال تألیف علیبن حسامالدین متقی (متقی هندی؛ متوفی 975) که بر مبنای جمع الجوامع تألیف شده اما به این صورت که ضمن حفظ نظم الفبایی، بر اساس موضوعات فقهی مرتب شده است ( رجوع کنید به متقی، ج 1، ص 13). 8) الجامع الازهر فی حدیث النبی الْاَنْوَر تألیف عبدالرئوف مُناوی (متوفی 1037). این جامع با هدف نقض ادعای سیوطی مبنی بر اینکه با تألیف جمع الجوامع همة احادیث نبوی را گرد آورده (سیوطی، ج 1، ص20)، تألیف شده است (مرصفی، ص 280). 9) جامع الاحادیث تألیف احمد عبدالجواد که بزرگترین دایرةالمعارف حدیثی اهلسنّت به شمار میرود (همان، ص 281) و بر اساس الجامع الصغیر و زوائد آن، الجامع الکبیر سیوطی، الجامع الازهرِ مناوی و کنزالعمالِ متقی هندی و بر اساس حروف الفبا تنظیم شده است (همان، ص 281، 283). 10) بحرالاسانید تألیف حسنبن احمد سمرقندی (متوفی 491) که صد هزار حدیث دارد و گفته شده که نظیر آن در تاریخ اسلام پدید نیامده است (ابوزهو، ص 432).نوعی دیگر از جوامع حدیثیِ تألیف شده در این دوره، جوامع احادیث فقهی است. ترتیب و تنظیم این کتابها بر اساس ابواب کتب فقهی است. تعداد این نوع کتابها فراوان و به لحاظ حجم متفاوت است. این نوع کتابها کمتر عنوان جامع و بیشتر عنوان خاص خود را دارند نظیر شرح معانی الا´ثار تألیف ابوجعفر احمدبن محمد طحاوی؛ السنن تألیف ابوالحسن علیبن عمر دارقُطنی (متوفی 385)؛ السنن الکبری ، معرفةالسنن و الا´ثار یا السنن الاوسط ، و السنن الوسطی ، هر سه تألیف ابوبکر احمدبن حسین بیهقی (متوفی 458)، در بین این سه کتاب، السننالکبری جامعترین کتاب در بارة احادیث فقهی است ( رجوع کنید بههمانجا)؛ الاعلام باحادیث الاحکام ، تألیف ابنجماعه (متوفی480)؛ دلائل الاحکام من احادیث النبی ، تألیف ابنشداد حلبی؛ عمدة الاحکام من کلام خیرالانام ، تألیف عبدالغنیبن عبدالواحد مقدسی جماعیلی حنبلی (متوفی600)؛ المنتقی من اخبارالمصطفی ، تألیف مجدالدین عبدالسلامبن عبداللّه جد ابنتَیمِیّه (متوفی 652)؛ احکام الاحکام ، تألیف محمدبن عبدالواحد نقاش؛ الخلاصة فی احادیث الاحکام ، تألیف یحییبن شرف نَوَوی (متوفی 676)؛ غایة الاحکام فی احادیث الاحکام ، تألیف محبالدین طبری؛ الترغیب و الترهیب ، تألیف عبدالعظیمبن عبدالقوی مُنذِری شافعی (متوفی 656)؛ الالهام باحادیث الاحکام ، تألیف محمدبن علی قشیری معروف به ابندقیق العید (متوفی 702)؛ تقریب الاسانید و ترتیب المسانید ، تألیف حافظ عراقی (متوفی 806)؛ بلوغ المرام من ادلة الاحکام ، تألیف ابنحجر عسقلانی (متوفی 852)؛ المختصر فی احادیث الاحکام ، تألیف یوسفبن عبدالهادی مقدسی (متوفی 904)؛ فتح العلام باحادیث الاحکام ، تألیف زکریا انصاری (متوفی 926)؛ و آثارالسنن ، تألیف ابوالخیر (متوفی 1278؛ برای آگاهی بیشتر در این زمینه رجوع کنید به معارف، ص 213ـ230؛ ابوزهو، ص 432ـ433، 446ـ447).برخی از کتابهای «زوائدالحدیث» را هم که در همین دوره تألیف شدهاند باید از جمله جوامع حدیث شمرد، از جمله 1) مجمع الزوائد و منبع الفوائد ، تألیف نورالدین علیبن ابیبکر هَیثَمی (متوفی 807). هیثمی که کتابهای متعددی در زمینة «زوائد الحدیث» نوشته است، به درخواست استاد خود زینالدین ابوالفضل عراقی آنها را در یک مجموعه جمع کرد و آن را مجمع الزوائد و منبع الفوائد نامید. این کتاب زوائد مسند احمد، مسند ابویعلی، مسند ابوبکر بزار و معجم های سهگانة طبرانی را در بر دارد (طحان، ص 105ـ106). 2) اِتحافُ السّ'ادَةِ المَهَرة الخِیَرة بزوائدِ المسانیدِ العشرة ، تألیف شهابالدین بوصیری (متوفی840) که زوائد مسندهای سلیمانبن داود طَیالِسی (متوفی 204)، حمیدی (متوفی 219)، مُسدَّدبن مُسَرْهَد (متوفی 228)، ابنابیشیبه، اسحاقبن راهویه (متوفی 238)، محمدبن یحییبن ابیعمر (متوفی 243)، احمدبن منیع بغوی (متوفی 244)، حارثبن ابیاسامه (متوفی 282) و ابویعلی موصلی (متوفی 307) را در بر دارد (همان، ص 105). 3) المطالب العالیة بزوائد المسانید الثمانیة تألیف ابنحجر عسقلانی که زوائد مسندهای طیالسی، حمیدی، ابنابیعمر، مسدد، احمدبن منیع، ابوبکربن ابیشعبه، عبدبن حمید و حارثبن ابیاسامه را در بر دارد (ابنحجر عسقلانی، ج 2، ص 20ـ21). 4) جمع الفوائد من جامع الاصول و مجمع الزوائد ، تألیف محمدبن محمدبن سلیمان مغربی (متوفی 1094) که جامع احادیث صحیحین ، موطّأ مالک، سنن اربعه، سنن دارِمی، مسند احمدبن حنبل، مسند ابویعلی، مسند بزاز و معجم های سهگانة طبرانی است (کتانی، ص 144).در قرن اخیر در بین اهلسنّت جوامع حدیث جدیدی تدوین شده که از آن جمله است: جامع المسانید تألیف محمدفؤاد عبدالباقی که تنظیم جدیدی از صحیح بخاری است. در این کتاب روایات صحیح بخاری برحسب صحابه طبقهبندی شده و سپس احادیث هریک از مسند ها برحسب ابواب فقهی منظم شده است؛ الجمع بین الصحیحین تألیف یاسربن ابراهیم سلامه که جامع مختصری است از احادیث متفق بخاری و مسلم (معارف، ص180)؛ زاد المُسلم فیمااتّفق علیه البخاری و مسلم ، تألیف محمد حبیباللّه شنقیطی ؛ کفایة المسلم فیالجمع بین صحیحَیِ البخاری و مسلم ، تألیف محمد احمد بدوی؛ التاج الجامع للاصول فی احادیث الرسول ، تألیف منصوربن علی ناصفالحسینی که جامع صحاح سته به جز سنن ابنماجه و با حذف مکررات است (ناصف، ج 1، ص 15ـ16)؛ المسند الجامع لاحادیث الکتب الستة و مؤلفات اصحابها الاخری و موطّأ مالک و مسانید الحمیدی و احمدبن حنبل و عبدبن حمید و سنن الدارمی و صحیح ابنخزیمة ، تألیف بَشّار عَوّاد معروف با همکاری سیدابوالمعاطی محمد نوری، حسن عبدالمنعم حسن شلبی، علی منصور زاملی و محمود محمد خلیل. این کتاب بر اساس شیوة تنظیم مسندها تدوین شده و احادیث هریک از صحابه بر اساس ابواب فقهی مرتب شده است ( المسندالجامع ، ج 1، ص10). روایات این کتاب گزیدهای است از احادیث 21 منبع حدیث از جوامع و کتب مهم متقدمانِ اهلسنّت ( رجوع کنید بههمان، ج 1، ص 7ـ10). در این جامع فقط روایات مسند وارد شده و از آوردن روایات مقطوع، مرسل، معلق و روایات مجهولالراوی خودداری شده است (همان، ج 1، ص 13). این کتاب مجموعاً 802 ، 17 حدیث دارد.2) سیر تدوین جوامع حدیث در میان شیعیان. در بین محدّثان شیعه، پیش از پیدایش کتب اربعه، نخستین جوامع حدیث تألیف شد. این کتابها خود بر دو دستهاند: دستهای عنوان الجامع ( رجوع کنید به نجاشی، ص 64 ـ 65، 75، 405)، الجامع فی انواع الشرائع (همان، ص 132)، الجامع فی ابواب الشریعة (همان، ص 49)، الجامع فی الحدیث (آقابزرگ طهرانی، ج 5، ص 28ـ29)، الجامع فیالفقه (همان، ج 5، ص30) دارند که تعدادشان زیاد است، حتی جامعهای فقهی تألیف شده در این دوره نیز سرشتی حدیثی دارد. دستة دیگر، اگرچه عنوانِ الجامع ندارند محتوای آنها با کتابهای جامع حدیث یکسان است. از اینگونه کتابها گاه با عنوان نوادر ، مشیخه و گاه با عناوین خاص، نظیر المحاسن یاد شده است. دلیل این موضوع، گفتة نجاشی (ص 158) در بارة داوودبن کورة قمی است که بر اساس آن، وی نوادر احمدبن محمدبن عیسی و مشیخة حسنبن محبوب را بر اساس ابواب فقه تبویب کرد. از این گفته برمیآید که هر دو کتاب در شمار جوامع اولیة حدیثی بودهاند. به نوشتة نجاشی (ص 76)، ابوجعفر برقی به کتاب المحاسن خود، کتابهایی (= بخشهایی) افزود یا از آن کاست، نجاشی برخی از کتابهای (بخشهای) آن را نام برده است. ابنندیم (ص 276ـ277) تعداد کتابهای (بخشهای) المحاسن را هفتاد و چند و به روایتی هشتاد کتاب دانسته است. از کتابهای المحاسن ، سیزده کتاب برجامانده که بهچاپ رسیده است.برخی جوامع حدیث تألیف شده در قرن دوم و سوم عبارتاند از: الجامع فیالاحادیث ، تألیف احمدبن محمدبن ابینصر بَزَنطی * ؛ الجامع فیالحدیث ، تألیف ابوطاهر وراق حَضرَمی؛ الجامع فیالحدیث ، تألیف ابوعبداللّه موسیبن قاسمبن معاویه بجلی؛ الجامع فی ابواب الفقه ، تألیف ابوالحسن علیبن ابیحمزة بطائنی؛ الجامع فی ابواب الحلال و الحرام یا جامع الشرایع ، تألیف ظریفبن ناصح کوفی؛ الجامع الکبیر فیالفقه یا جامعالا´ثار ، تألیف یونسبن عبدالرحمان؛ الجامع فیالفقه ، تألیف حسنبن زیدبن محمد؛ الجامعفیالفقه ، تألیف محمدبن علیبن محبوب؛ الجامع الکبیر فیالفقه و الجامع الصغیر فیالفقه ، هر دو تألیف ابراهیمبن محمد ثقفی ( رجوع کنید بهآقابزرگ طهرانی، ج 5، ص 27ـ30، 62، 68ـ69).در فاصلة قرن چهارم تا ششم نخستین جوامع مهم حدیث شیعه پدید آمد که برخی نام جامع داشتند و برخی مانند کتب اربعه فاقد چنین عنوانی بودند. جز کتب اربعه، که شاخصترین جوامع حدیث این دورهاند، بقیة این جوامع از میان رفتهاند و فقط نام آنها در فهرستها موجود است، نظیر الجامع فی ابواب الشریعة تألیف ابومحمد حسنبن علی الحِجال (متوفی 343)؛ الجامع فی انواع الشرایع تألیف حُمَیْدبن زیاد کوفی (متوفی310)؛ الجامع فی الحدیث تألیف ابومحمدحسنبن احمدبن محمد عجلی، از معاصران نجاشی؛ الجامع فیالحدیث ، تألیف سیدشریف حسنبن حمزه (متوفی 358)؛ الجامع فیالحدیث ، تألیف محمدبن احمدبن یحیی، از مشایخ صدوق که احتمال دارد جامع او همان نوادرالحِکَم باشد؛ الجامع فیالحدیث ، تألیف ابوجعفر محمدبن حسنبن احمد ولید (متوفی 343)؛ الجامع فیالفقه ، تألیف ابوعبداللّه محمدبن احمدبنعبداللّه صفوانی، شاگرد کلینی؛ الجامع فی الاخبار ، تألیف ابوالحسن علیبن سعید (متوفی بعد از 585)؛ جامعالاحادیث النبویة ، تألیف ابومحمدجعفربن احمدبن علی قمی، از مشایخ شیخصدوق ( رجوع کنید به همان، ج 5، ص 27ـ31).مهمترین و شاخصترین جوامع حدیث شیعه در این دوره کتب اربعه است، مشتمل بر: 1) کافی * ، تألیف محمدبن یعقوب کلینی (متوفی 329) که از حیث اشتمال بر اقسام احادیث اعتقادی، اخلاقی، آداب و فقهی، نزدیکی عصر مؤلف آن به دوران ائمه و صاحبان اصول و کتب حدیثی اولیه و در نتیجة وجود احادیث عالیالسند در آن و نیز مستند بودن روایات آن، جامعی ممتاز است ( رجوع کنید به صدر، ص 541 ـ542). 2) کتاب من لایحضره الفقیه * ، تألیف ابوجعفر محمدبن علیبن حسینبن بابویه قمی معروف به شیخصدوق (متوفی 381). 3) تهذیب الاحکام * ، تألیف ابوجعفرمحمدبن حسن طوسی معروف به شیخطوسی (متوفی460) که با هدف رفع ناسازگاریهای احادیث فقهی تألیف شده است (طوسی، ج 1، ص 2ـ3). این کتاب در واقع شرح روایی رسالة فقهی المقنعة نوشتة شیخمفید است. 4) الاستبصار * فیمااختلف من الاخبار ، از همو، در زمینة جمع اخبار اختلافی و طریقة جمع بین آنها.از قرن هفتم تا پایان قرن سیزدهم، بهویژه در قرن یازدهم و دوازدهم، با استفاده از منابع حدیثی دورههای قبل، جوامع بزرگی فراهم آمد که هریک ویژگیهایی دارد. تألیفات این دوره کمتر عنوان جامع دارند و تنها آثار معدودی با این عنوان معروف شدهاند. مشهورتر از همه جامعالاخبار تألیف علامه حلّی (متوفی 726) است ( رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، ج 5، ص 37) و کتاب دیگر جامع الاخبار فیایضاح الاستبصار تألیف عبداللطیفبن علیبن احمدبن ابیجامع عاملی، شاگرد شیخبهایی، است (همانجا؛ عبدالعزیز طباطبائی، ص240).جوامع حدیثی این دوره، که بیشتر آنها نامهای خاص دارند، عبارتاند از: 1) الوافی ، تألیف مولی' محسن فیض کاشانی (متوفی 1091) که جامع اخبار کتب اربعه است با حذف مکررات و ایضاح و تبیین مشکلات آنها. بنابراین، الوافی جامع احادیث فقهی، تاریخی، اعتقادی و اخلاقی است که برحسب شمارش آقابزرگ طهرانی (ج 25، ص 14) دارای حدود پنجاه هزار حدیث است. 2) تفصیل وسائلالشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة ، تألیف محمدبن حسن حرّ عاملی (متوفی 1104)، که به وسائل الشیعة * شهرت دارد. این کتاب مشتمل بر احادیث احکام فقهی موجود در کتب اربعه و بیش از هفتاد و چند کتاب حدیثی دیگر است که از حیث اشتمال بر عمدة احادیث فقهی شیعی، جامع بینظیری بهشمار میآید. وسائلالشیعة دارای 850 ، 35 حدیث است و به ترتیب ابواب فقهی، از طهارت تا دیات، منظم شده است (همان، ج 4، ص 352). 3) بحارالانوار الجامعة لِدُرَر اخبارالائمة الاطهار ، تألیف محمدباقر مجلسی (متوفی1110)، که مفصّلترین جامع حدیثی شیعه است ( رجوع کنید بهبحارالانوار * ). 4) مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل ، تألیف میرزاحسین نوری (متوفی1320). این کتاب مستدرک وسائل الشیعة شیخ حرّعاملی است اما باتوجه به حجم احادیث آن و دقتی که در تألیف و تنظیم آن به کار برده شده و نیز دسترسی مؤلف به چند کتاب کهن، یکی از جوامع حدیثی مهم این دوره است. این کتاب نیز همچون وسائل الشیعة بر اساس ابواب فقهی تنظیم شده و مشتمل بر 514 ، 23 حدیث است ( رجوع کنید به همان، ج 21، ص 7ـ 8). 5) جوامع الکلم ، تألیف سیدمحمدبن شرفالدین مشهور به سیدمیرزا جزایری، از مشایخ محمدباقر مجلسی. این کتاب مجموع احادیث کتب اربعه و دیگر کتب حدیثی شیعه را، اعم از صحیح و حسن و موثق، در بر دارد و شامل احادیث راجع به اصول دین، تفسیر، آداب، اخلاق و فقه تا باب حج است (همان، ج 5، ص 253ـ254). 6) عوالم العلوم و المعارف و الاحوال عن الا´یات و الاخبار و الاقوال ، تألیف عبداللّهبن نوراللّه بَحرانی، از شاگردان محمدباقر مجلسی، که از بحارالانوار مجلسی بسیار مفصّلتر است (همان، ج 15، ص 356). 7) الاَوفی' ، تألیف فضلعلیبیکبن شاهوردی، از شاگردان مجلسی، که به تعبیر آقابزرگ طهرانی (ج 26، ص 71) بهسبب برخورداری از حسن ترتیب به این اسم نامیده شده است. این کتاب تاکنون به چاپ نرسیده است. 8) الشِفاء فی اخبار آلالمصطفی ، تألیف محمدرضابن عبدالمطلب تبریزی. آقابزرگ طهرانی (ج 14، ص 199ـ200) جلد اول این کتاب را در نجف دیده و آن را در بر دارندة روایات الوافی ، بحارالانوار و وسائل الشیعه دانسته که به نحو مطلوبی مرتب شده است. 9) جامع المعارف و الاحکام ، تألیف سیدعبداللّهبن محمدرضا شُبَّر (متوفی 1242) که به جامع الاحکام هم شهرت دارد و از جوامع مفصّل و حاوی احادیث مربوط به اصول دین و احکام فقهی بهشمار میرود ( رجوع کنید به همان، ج 5، ص 71ـ72). 10) جامع الاحکام و السنن ، تألیف محمدبن سلیمانبن زویر خطی سلیمانی (متوفی 1138) که به نوشتة آقابزرگ طهرانی(ج 5، ص 33) نسخة ناقصی از آن به خط مؤلف در کتابخانة سیدحسن صدر در کاظمین وجود داشته و بنا بر آنچه مؤلفآن در اوایل کتاب یادآور شده، کتاب او در بر دارندة اخبارسنن و احکام شرعی است که از کتابهایی غیر از کتب اربعه فراهم شده است. 11) جامعالاحادیث ، تألیف محمد نجف کرمانی مشهدی (متوفی 1292)، از عارفان اخباری مسلک (همان، ج 5، ص 31).در دوران معاصر نیز چند کتاب جامع حدیث در میان شیعیان تألیف شده است به این قرار: 1) الجامع فی الاخبار ، تألیف محمدعلیبن محمدحسینی شاه عبدالعظیمی (متوفی 1334؛ همان، ج 5، ص 27). 2) جامع احادیث الشیعةفی احکام الشریعة * که زیر نظر آیتاللّه بروجردی (متوفی 1340 ش) و با همکاری عدهای از شاگردان وی فراهم آمده است. این کتاب آخرین و مفصّلترین جامع حدیثی فقهیشیعه است و در واقع متضمن تنقیح، تهذیب و تکمیلوسائل الشیعة حرّ عاملی است. در این کتاب، احادیث فقهیدر حد امکان از منابع کهن استخراج و بدون تقطیع درجشده است. 3) کتاب الحیاة ، تألیف محمدرضا حکیمی، محمد حکیمی و علی حکیمی که مشتمل بر تنظیم جدید احادیث و آیات در موضوعات اعتقادی، اخلاقی، سیاسی، اقتصادی، تربیتی و اجتماعی است (در بارة این کتاب رجوع کنید به بینّات ، سال 10، ش 1ـ4).منابع: آقابزرگ طهرانی؛ ابناثیر، جامعالاصول فی احادیث الرسول ، چاپ عبدالقادر ارناؤوط، بیروت 1403/1983؛ ابنحجر عسقلانی، المطالب العالیة بزوائد المسانید الثمانیة ، چاپ سعد شثری، ریاض 1419/1998؛ ابنکثیر، جامعالمسانید و السنن الهادی لاقوم سنن ، چاپ عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت 1415/1994؛ ابنندیم؛ محمد محمدابوزهو، الحدیث و المحدثون ، او، عنایةالامة الاسلامیة بالسنة النبویة ، قاهره 1378؛ حسینبن مسعود بغوی، مصابیح السنّة ، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، محمدسلیم ابراهیم سماره، و جمال حمدی ذهبی، بیروت 1407/1987؛ بینّات ، سال 10، ش 1 و 2 (بهار و تابستان 1382)، ش 3 و 4 (پاییز و زمستان 1382)؛ محمد عجاج خطیب، اصول الحدیث: علومه و مصطلحه ، بیروت 1421/2001؛ محمدبن عبداللّه خطیب عمری، مشکاة المصابیح ، چاپ محمد ناصرالدین البانی، بیروت 1405/1985؛ خیرالدین زرکلی، الاعلام ، بیروت 1999؛ عبدالرحمانبن ابیبکر سیوطی، جمع الجوامع ، چاپ خالد عبدالفتاح شبل، بیروت 1421/2000؛ صبحی صالح، علوم الحدیث ، دمشق 1379/ 1959، چاپ افست قم 1363 ش؛ محمد صباغ، الحدیث النبوی: مصطلحه، بلاغته، کتبه ، بیروت 1418/1997؛ حسن صدر، نهایة الدرایة فی شرح الرسالة الموسومة بالوجیزة للبهائی ، چاپ ماجد غرباوی، ] قم ? 1413 [ ؛ عبدالعزیز طباطبائی، مکتبة العلامة الحلی ، قم 1416؛ کاظم طباطبائی، مسندنویسی در تاریخ حدیث ، قم 1377 ش؛ محمود طحان، اصول التخریج و دراسة الاسانید ، ریاض 1412/ 1991؛ محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام ، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت 1401/1981؛ نورالدین عتر، منهج النقد فی علوم الحدیث ، دمشق 1401/1981؛ محمدبن جعفر کتانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة ، کراچی 1379/1960؛ عمررضا کحّاله، معجمالمؤلفین ، دمشق 1957ـ1961، چاپ افست بیروت ] بیتا. [ ؛ علیبن حسامالدین متقی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال ، چاپ محمود عمر دمیاطی، بیروت 1419/1998؛ سعد مرصفی، الفهارس و مکانتها عندالمحدثین ، کویت 1409/1989؛ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، علم فهرسة الحدیث: نشأته، تطوره ، اشهر مادونفیه ، بیروت 1406/1986؛ المسند الجامع ، تألیف بشار عواد معروف و دیگران، ج 1، بغداد: وزارة الاوقات و الشوون الدینیة، احیاءالتراث الاسلامی، 1406/1986؛ مجید معارف، جوامع حدیثی اهل سنت ، تهران 1383 ش؛ منصور ناصف، التاج الجامع للاصول فی احادیث الرسول ، بیروت: دارالجیل، ] بیتا. [ ؛ احمدبن علی نجاشی،فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی ، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم 1407.