جامع‌النظائر ، مجموعه شعری مشتمل بر نمونه‌های اشعار بعضی از شعرای سده‌های هفتم تا دهم آناطولی و بعضی از نظیره‌های این اشعار که حاجی کمال اَگردیری آن را گرد آورده و در 918 تنظیم شده است.در بارة حاجی کمال شاعر، جز اینکه اهل اَگرِدیر (اغریدیر) بوده، اطلاع دیگری در دست نیست. وی در اثر خود منظومه‌هایی از 266 شاعر، و نیز بعضی از اشعار خود را آورده است. این اثر، پس از مجموعة‌النظائر عُمَربن مَزید (متعلق به 840) دومین نظیره به شمار می‌آید، اما حجیم‌تر از آن است. تا این اواخر، تنها نسخة شناخته شدة جامع‌النظائر نسخة 496 برگی موجود در کتابخانة دولتی بایزید (ش 5782) بود، لیکن نسخه‌ای دوجلدی از آن نیز، با اندکی نقص، در میان نسخه‌های خطی کتابخانة دانشکدة زبان و تاریخ ـ جغرافیای دانشگاه آنکارا (اسماعیل صائب، ] بخش [ 1، ش 804 ـ 805) به دست آمده است.حاجی کمال در مقدمة دو برگی نسخة کتابخانة دولتی بایزید، پس از بیان اینکه نام اثرش جامع‌النظائر و شامل 496 برگ است، در بارة آن اطلاعاتی داده است. به گفتة او، این مجموعه 461 ، 29 بیت دارد که بخشی از آن در بر گیرندة 232 «قصیده» ] اشعاری با مضمون قصیده [ و مشتمل است بر 33 تحمیدیه، پانزده نَعت، دوازده ترجیع‌بند، چهار مرثیه، دو فلکنامه، 34 مربع، نُه مُخَمَّس، یک مُسَدَّس، سیزده مُستَزاد، چهار بحرطویل، دو مُعشَر و سیزده مناجات. این مجموعه همچنین 832 ، 2 غزل دارد که در آنها قطعات مُوَشح، مُفَتح، مُلمَّع، معما و قطعات مذهبی مشاهده می‌شود. مؤلف با بیان اینکه «حاجی کمال نیز ابیات و اشعاری در این کتاب دارد» مشخص کرده که در آخر کتاب، اشعار خودش را نیز آورده است. مجموعه پس از این مقدمه، به شیوة مرسوم منظومه‌های سنّتی (تحمیدیه، نَعت، قصیده، غزل و از این قبیل) مرتب شده است.جامع‌النظائر آثار شعرای دورة نخستین ادبیات ترک در آناطولی، همچون احمد فقیه، شیّاد حمزه و گلشهری، را نیز شامل می‌شود و چون تنها منبع شناخت بسیاری از شعرا و آثار به شمار می‌آید، اهمیت ویژه‌ای دارد؛ مثلاً تنها نسخة شناخته شدة مثنویِ چرخنامة احمد فقیه در این مجموعه وجود دارد (گ 289 ر ـ291 پ). در این مجموعه، همچنین اشعار یونس اَمْرَه و نظائری که بر اشعار او نوشته شده، جلب توجه می‌کند که عمربن مزید آنها را در مجموعة‌النظائر نیاورده است. بعضی از اشعار شعرای ایرانی نیز در این مجموعه هست.چون تاکنون تحقیقی علمی در بارة این اثر منتشر نشده است و ترتیب تاریخی وقایع دوران نخستین ادبیات دیوانی نیز معلوم نیست، انتقادهایی از جامع‌النظائر شده مبنی بر این که بعضی از نظیره‌های معرفی شده در این اثر بر اشعار شعرای بعد از مؤلف نوشته شده است (مثلاً رجوع کنید به کُوپریلی، ) نخستین صوفیان ( ، ص 263).فؤاد کوپریلی با استفاده از فهرست احسان حمامی‌زاده، اسامی شعرای مذکور در این اثر را به ترتیب حروف الفبای عربی آورده ( ) نخستین مبشران جریان ادبیات ملی ( ، ص 61ـ62)، لیکن چون نام بعضی از آنها دوبار یا به صورتهای متفاوت در دو جا آمده (مثلاً عونی/ سلطان محمدخان، احمد داعی/ داعی، سلطان جم/ جم، اَخی‌زاده/ ابن اخی)، فهرست مذکور حجیم شده است. با حذف تکراریهای این فهرست، معلوم می‌شود همانگونه که حاجی کمال مشخص کرده، در این مجموعه اشعار 266 شاعر گردآوری شده است.منابع: حاجی کمال اَگْرِدیری، جامع‌النظائر ، نسخة خطی کتابخانة دولتی بایزید، ش 5782؛ محمد خالدبایری، « ] در بارة [ جامع‌النظائر »، ملی مجموعه ، ش 89 (1927)؛ محمدطاهر بروسه‌لی، عثمانلی مؤلفلری ، استانبول 1333ـ1342، ج 2، ص 136؛Nihad Sa mi Banarl , Resimli Tدrk edebiya t ta rihi , Istanbul 1971-1979, I, 618; Mehmed Fuad Kخprد د, I lk mutasavv flar , 236, 282, 289, 291, 339; idem, Mill edebiyat cereyan n n ilk mدbe irleri , Istanbul 1928; Aga h S rr Levend, Tدrk edebiyat tarihi , Ankara 1973, 168.
