جامع‌المعانی ، بر گزیدة آثار منظوم و منثور ترکی و فارسیِ شاعران و نویسندگان قرنهای ششم تا دهم. گردآورندة این اثر شناخته نیست. در اوایل شعبان 940 نسخه‌برداری آن در استانبول به پایان رسیده است. از این اثر بر می‌آید که گردآورندة آن فارسی و ترکی را خوب می‌دانسته و در عصر خود خطاطی خوب، و نیز صاحب ذوق و دانش بوده است. تنها نسخة اثر، که ظاهراً به خط گردآورنده نوشته شده است، ] در استانبول [ در کتابخانة نورعثمانیه (ش 4904) نگهداری می‌شود.چون جامع‌المعانی اشعار شعرا را در یک جا گرد آورده است، به نظیره‌ها می‌ماند و بیشتر ماهیت گزیدة آثار را دارد. جامع‌المعانی تنها یا قدیم‌ترین منبعی است که به طور گسترده اشعار بعضی از شعرای قرن هشتم تا دهم را در بر دارد. بعضی از محققان، مانند عبدالباقی گولپینارْلی و نُزهت اَرغون و فؤاد کوپریلی که در رأس آنهاست، در اولین مطالعاتشان راجع به آثار یونس اَمْره و قایغوسز از این نسخة خطی استفاده کرده‌اند.این مجموعه که به زبانهای فارسی، ترکی ترکیه و ترکی چغتایی نوشته شده و شامل متون دینی و صوفیانه است، با نُه رسالة فارسی از سید یحیی شروانی (متوفی 868) شروع می‌شود. برای این مجموعه، احمد آتش شرحی مفصّل نوشته و فهرستی تهیه کرده است. جامع‌المعانی بهترین نسخة حاوی آثار سید یحیی، دومین پیرخلوتیه، در کتابخانه‌های استانبول محسوب می‌شود ( رجوع کنید به آتش، ج 1، ص 369ـ373). بخش اول کتاب، که شامل آثار فارسی است، با گزیده‌هایی از مثنوی مولانا (متوفی 672) آغاز شده و سپس به ترتیب، مشتمل بر آثار فریدالدین عطار (متوفی 618)، سید حسینی (امیرحسین حسینی، متوفی [?] 729)، شاه نعمت‌اللّه ولی (متوفی 834) و ناصرخسرو (متوفی 481) است و با اشعار اَدْهَمیِ شرقی (از شعرای قرن نهم) پایان می‌یابد.در بخش ترکی اثر، یعنی بخش دوم، بخشهای مفصّل و منظومه‌های بر گزیده از آثار ترکی بسیاری از شعرای قرن هشتم تا دهم آمده است. در این بخش، آثاری از شخصیتهایی چون ابراهیم گلشنی (پیر فرقة گلشنی منسوب به خلوتیه، متوفی 940) و شیخ او و مؤسس این فرقه (دَده عمر روشنی، متوفی 892) و تعدادی از شعرای دوران سلطان محمد فاتح، از قبیل جمالی، علاءالدین ویزه‌ای قایغوسز (متوفی [?] 970) و کمال اُمّی (متوفی 880)، به چشم می‌خورد. قدیم‌ترین نسخة خطی کلیات دَده عمر روشنی ــ که در کتابخانه‌های ترکیه موجود است ــ در این مجموعه آورده شده است (اوزون ، ص 68). در این مجموعه (گ 218ـ219) خلاصه‌ای از گلشن‌راز محمود شبستری (متوفی 720)، و در ادامة بخش ترکیِ اثر، غزلهای نسیمی (متوفی [?] 821)، خلیلی (متوفی 890) و جعفری جای گرفته‌اند. پس از 219 قطعه شعر مذهبی و رسالة‌النُّصْحیّة یونس امره، که از ارزشمندترین بر گزیده‌های این مجموعه است، گزیده‌هایی از کلیات عبیداللّه خان امیر شیبانی (متوفی 946)، که با تخلص «قولْ عبیدی» ] = عبیدیِ چاکر [ به چغتایی شعر می‌گفت، موجود است. وجود این منظومه‌ها (شامل مثنوی، ترجیع‌بند و غزلهایی با محتوای دینی و آموزشهای اخلاقی)، از جهت دلالت و شهادتشان بر اینکه اشعار عبیداللّه خان در زمان حیات وی در بخارا، مورد پسند اهالی استانبول بوده و خوانده می‌شده، جالب توجه است. دومین قسمت کتاب با گزیده‌هایی از اشعار قایغوسز پایان می‌پذیرد و آخرین بخش کتاب را، که فارسی است، گزیده‌هایی از آثار عطار، نظامی گنجوی، خواجوی کرمانی، مولانا، قاسم انوار، احمد جامی و حافظ شیرازی در بر می‌گیرد.در آغاز این مجموعه، فهرستی هست که چون با خطی متفاوت نوشته شده، گفته می‌شود که بعدها به مجموعه افزوده شده است. فهرست کامل‌تری نیز محرّم اَرْگین در مقالة خود، که شامل اشعار خلیلی و جعفری و قاسم از کتاب جامع‌المعانی است، آورده است.وجود اشعار صوفیان و شاعران خارج از مرزهای عثمانی در جامع‌المعانی و دلالت آنها بر مطلوب و مشهور بودن این کسان در استانبول، از دیگر ویژگیهای این اثر است.منابع:Ahmed Ate , I stanbul kدtدphanelerinde Fars a manzum eserler , vol.1: غniversite ve Nuruosmaniye kدtدphaneleri , Istanbul 1968, 17.99, 122, 139, 218-219, 228, 323; Sadeddin Nدzhet Ergun, Tدrk airleri , Istanbul 1936- 1945, vol.3, 981; Abdدlba ki Gخlp narl , Kaygusuz vizeli Ala eddin hayat ve iirleri , Istanbul 1933, 8; I stanbul kدtدphaneleri tarih cog §rafya yazmalar kataloglar I: Tدrk e tarih yazmalar , vol.1, fasc. 1-10, p.6-7, Istanbul 1943-1951; Mustafa Uzun, "Dede عmer Ru en : hayat , eserleri veMiskinlik-na me mesnev si", doctoral dissertation, I la hiyat Fakدltesi, Marmara غniversitesi, 1982, 65-68.
