الجامعالکبیر(2) یکی از جوامع حدیثی اهل سنّت، به عربی، اثر جلالالدین عبدالرحمان سیوطی، عالم شافعی قرن نهم و دهم. سیوطی که در اواخر دوران شکوفایی علمی در مصر (یعنی از زمان سقوط خلافت عباسی تا اوایل قرن دهم رجوع کنید بهابوزهو، ص 438ـ440) میزیست، تصمیم گرفت همة احادیث نبوی را در یک کتاب گرد آورد تا دستیابی به آنبرای مراجعهکنندگان آسان باشد ( رجوع کنید به سیوطی، جامعالاحادیث ، ج 1، ص 15).الجامعالکبیر شامل دو بخش است: احادیث قولی و احادیث فعلی. در بخش نخست، سخنان پیامبر اکرم صلیاللّه علیهوآلهوسلم بر اساس آغاز حدیث به ترتیب حروف ابجد تنظیم شده است. بنابراین، با دانستن نخستین حرف حدیث، متن کامل آن را میتوان یافت. همچنین پس از متن حدیث، مأخذ آن به گونة رمزی آورده شده است، مانند رمز «خ» برای کتاب الجامعالصحیح بخاری، «م» برای الجامعالصحیح مسلم، «د» برای السنن ابوداود و «ت» برای السنن ترمذی. همچنین راوی یا راویان حدیث (گاهی بیش از ده راوی) از میان صحابیان ذکر شده است. سیوطی در مقدمه (ج 1، ص 15ـ16)، معیارهایی کلی برای شناختِ احادیث صحیح و حَسَن و ضعیف به دست داده و در ذیل برخی احادیث، به ضعیف بودن آنها اشاره کرده است. این ویژگیها بخش نخست الجامعالکبیر را به شکل فرهنگنامهای حدیثی در آورده است (محمدعبدالحی کتانی، ج 2، ص 1017).بخش دوم کتاب (احادیث فعلی) مشتمل است بر احادیث مسند صحابه در بارة فعل پیامبر اکرم یا تقریر او و مانند اینها. این بخش بر پایة مسانید صحابه تنظیم شده است. در ابتدا مسانید عَشَرَة مبشَّره (ده نفری که، به عقیدة اهل سنّت، پیامبر اکرم به آنان مژدة بهشت داد، یعنی ابوبکر، عمر، عثمان، علی علیهالسلام، سعدبن ابیوقاص، سعیدبن زید، طلحةبن عبیداللّه، زبیربن عوام، عبدالرحمانبن عوف و ابوعُبَیدَةبن جراح رجوع کنید بهطباطبایی، ص 49، پانویس 1، ص 456) آمده، سپس مسانید صحابیانِ دیگر به ترتیب حروف نام و کنیه (در مورد کسانی که به کنیه شهرت داشتهاند) و پس از آن مسانیدی که نام صحابی در آن نامعلوم است، آورده شده است. مُسندهای زنان صحابی و نیز مراسیل شماری از تابعین، مانند حسن بصری و سعیدبن مُسَیِّب، از دیگر بخشهای این کتاب است. در هر یک از این مسندها، هر چه یک صحابی از افعال پیامبر گزارش داده است و نیز گفتار خود صحابیان یا گفتار و کردار منسوب به آنان یافته میشود (متقی، ج 1، ص 11؛ سیوطی، جامعالاحادیث ، ج 1، مقدمة عبدالجواد، ص 4ـ 5).سیوطی، به گفتة خود ( جامعالاحادیث ، ج 1، ص 12ـ13)، برای گردآوری احادیث الجامعالکبیر کتابهای بسیاری خواند. عالمان حدیث از این کتاب استقبال کردند و آن را اثری جامع و مفید دانستند ( رجوع کنید به محمدعبدالحی کتانی، همانجا). حتی گفته شده است که اگر حدیثی در این کتاب یافته نشود، باید در اصل آن تردید کرد ( رجوع کنید به حسینی و هاشم، ص 243). در عینحال، با اینکه انگیزة مؤلف از تألیف این کتاب، گردآوری همة احادیث نبوی بوده، بسیاری از احادیث موجود در منابعِ اصیلِ حدیثی، در آن نیامده است. برخی مؤلفان علت این امر را وفات سیوطی پیش از اتمام تألیف کتاب دانستهاند ( رجوع کنید به حاجیخلیفه، ج 1، ستون 597؛ محمد کتانی، ص 149؛ ابوزهو، ص 446). به نوشتة مُناوی (متوفی 1031؛ 1412، ص 29)، سیوطی حدود یک سوم یا بیش از یک سوم احادیثی را که در دسترس عالمان مصری بوده، در کتاب نیاورده (نیز رجوع کنید به حسینی و هاشم، ص 243) و از اینرو، مُناوی در مجموعهای با نام الجامع الازهر فی ( مِنْ ) حدیث النبیالانور این احادیث را گرد آورده که در واقع تکملهای بر کتاب سیوطی است. احمد عبدالجواد در الدُّرر اللوامع فی زوائد الجامعالازهر علی جَمْعالجوامع فیالحدیث النبوی خطاهای موجود در کتاب مناوی، به ویژه اغلاط چاپی آن، را اصلاح کرده است.اِشکال دیگر الجامعالکبیر را وجود احادیث ضعیف و جعلی (موضوع) در آن دانستهاند ( رجوع کنید به محمد کتانی؛ ابوزهو، همانجاها). به نظر اَلَبانی ( رجوع کنید به مناوی، 1412، مقدمة عبدالجواد، ص 13ـ14)، این نکته دلیل بر تبحر نداشتن سیوطی در علم حدیث نیست، زیرا وی مانند محدّثان دیگر ابتدا به جمعآوری احادیث پرداخته ولی ظاهراً فرصت تأمل در بارة آنها را نیافته است (نیز رجوع کنید به ادامة مقاله).سیوطی در 907، کتاب الجامعالصغیر فی احادیث البشیر النذیر را تألیف کرد ( رجوع کنید به سیوطی، الجامعالصغیر ، ج 2، ص 206) که در واقع تلخیص بخش احادیث قولیِ الجامعالکبیر است. وی در مقدمه (ج 1، ص 3) گفته که به ذکر احادیث کوتاه اکتفا کرده و از نقل کردن احادیث دروغین یا جعلی پرهیز نموده است (نیز رجوع کنید بهحاجیخلیفه، ج 1، ستون 560). در الجامعالصغیر 031 ، 10 حدیث آمده (غماری، ص 7) و در آن، به حدود چهل کتاب اصیل حدیثی ارجاع شده است. نسخههای خطی متعددی از الجامعالصغیر وجود دارد ( رجوع کنید به محمود احمد محمد، ج 1، ص 118؛ مرکز الخدمات و الابحاث الثقافیة، قسم 3، ص 29؛ حسینی اشکوری، ج 1، ص 182). الجامعالصغیر بارها چاپ شده و با اقتباس از آن، مجموعهای حدیثی به فرانسه ترجمه و در 1851 در مارسی انتشار یافته است ( رجوع کنید بهسرکیس، ج 1، ستون 1078؛ عطیه و دیگران، ج 1، ص 326؛ دلیل الکتاب المصری ، ص 93).سیوطی سپس ذیلی بر الجامعالصغیر به نام الزیادة علیالجامعالصغیر ( زیادةالجامع ) نوشت که ترتیب و رمزهای آن مشابه الجامعالصغیر است و حدود 500 ، 4 حدیث دارد ( رجوع کنید بهسیوطی، جامعالاحادیث ، ج 1، ص 14؛ غُماری، همانجا). یوسف نَبْهانی (متوفی 1350) این دو اثر را با هم با نام الفتحالکبیر گردآوری و تنظیم نموده که بارها در مصر و لبنان چاپ شده است ( رجوع کنید به عطیه و دیگران، ج 1، ص 331؛ سرکیس، ج 1، ستون 1082). دو کتاب الجامعالکبیر و الجامعالصغیر را «الجامِعَیْن» و این دو را همراه با زیادةالجامع ، «جوامع ثلاثه» نامیدهاند ( رجوع کنید به محمدعبدالحی کتانی، ج 2، ص 1018؛ محمد کتانی، ص 137؛ حسینی و هاشم، ص 241). هر چند سیوطی الجامع الصغیر را تلخیصگونهای از الجامعالکبیر شمرده، به نوشتة متقیهندی (ج 1، ص 4) احادیث بسیاری از الجامعالصغیر و زیادةالجامع در الجامعالکبیر وجود ندارد.به رغم تصریح سیوطی در مقدمة الجامعالصغیر (همانجا)، وجودِ احادیث جعلی و ضعیف را در آن آشکار دانستهاند ( رجوع کنید بهحاجیخلیفه، همانجا). از جمله انتقادهایی که از سیوطی شده، آن است که آرای وی در بارة احادیث جعلی، در کتابهای او ( الجامعالصغیر ، ذیل الاحادیثالموضوعة ، اللآلی المصنوعة ) ناهمگون یا حتی متناقض است ( رجوع کنید به مناوی، 1412، همان مقدمه، ص 13ـ14). بر این اساس، برخی محققان به بازنگری اعتبار احادیث الجامعالصغیر پرداختهاند، از جمله مناوی در فیضالقدیر ــ که شرح مفصّلِ الجامعالصغیر به شمار میرود ــ به توضیح احادیث کتاب پرداخته و در پارهای موارد ( رجوع کنید به مناوی، 1391، ج 1، ص 145، 151، 164، ج 2، ص 89)، در بارة صحت و ضعف آنها با سیوطی مخالفت کرده است ( رجوع کنید بهمرعشلی، ص 76؛ عطیه و دیگران، همانجا). این کتاب را مناوی خود با نام التیسیر بشرحالجامع الصغیر فی احادیثالبشیر النذیر تلخیص کرده که در قاهره و ریاض چاپ شده است (مرعشلی، همانجا؛ عطیه و دیگران، ج 1، ص 324؛ محمود احمدمحمد، ج 1، ص 117؛ قس حاجیخلیفه، ج 1، ستون 561). همچنین محمدناصرالدین اَلَبانی دو کتاب صحیحالجامع الصغیر و زیادته و ضعیف الجامع الصغیر و زیادته ، را در بارة احادیث صحیح و ضعیف الفتحالکبیر نگاشته که بارها به چاپ رسیده است ( رجوع کنید بهعطیه و دیگران، ج 1، ص 330). برخی مؤلفان معاصر، ضعیفالجامعالصغیر و زیادته را نقد کردهاند ( رجوع کنید به غماری، ص 25).احمدبن محمدبن صدیق غُماری، احادیث موضوعة الجامعالصغیر را در المُغیر علیالاحادیث الموضوعة فی الجامعالصغیر گرد آورده است. همچنین باید به دو کتاب الکنز الثَمین فی احادیث النبیالامین در بارة احادیث صحیح الجامعالصغیر و بابالتیسیر فی رد اعتبار الجامعالصغیر اثر عبداللّهبن محمدبن صدیق غماری اشاره کرد (نیز رجوع کنید بهمرعشلی، ص 76ـ77).دیگر شروح و حواشی مهم الجامعالصغیر عبارتاند از: شرح شمسالدین محمد عَلْقَمی شافعی (شاگرد سیوطی؛ متوفی 929) با نام الکوکبالمنیر : الاستدراک النضیر علیالجامعالصغیر اثر احمدبن محمد مَتْبولی (متوفی 1003)، السراج المنیر: شرحالجامعالصغیر فی حدیث البشیرالنذیر اثر علیبن احمد عزیزی (متوفی 1070)، و حاشیة الحَفْنی علی الجامع الصغیر من حدیثالبشیرالنذیر نوشتة محمدبن سالم حفنی/ حَفْن'اوی (متوفی 1181). همچنین در بارة رموز الجامعالصغیر دو اثر ضوءالقَبَس المنیر لرموز رجال الجامعالصغیر نوشتة احمد مکی حسینی حَمَوی (متوفی بعد از 1056) و ثلاث اراجیز فی رموز الجامع الصغیر شایان توجه است که هر دو به کوشش محمدباقر علوان در مجلة معهد المخطوطات العربیة (به ترتیب در 1395 و 1377) چاپ شده است ( رجوع کنید به حاجیخلیفه، ج 1، ستون 560؛ عطیه و دیگران، ج 1، ص 325، 329). ابوالحسن علی مَنوفی (متوفی 939) کتاب الوَسائل السَنِیَّة مِنالمَقاصِدِ السَخاوِیَّة و الجامع و الزیادة الاَسْیُوطِیَّة را به سبک الجامعالصغیر و با گزینش برخی احادیث آن و زیادةالجامع و کتب دیگر نگاشته است (حاجیخلیفه، ج 2، ستون 2007).چون دستیابی به احادیث الجامعالکبیر برای کسی که ابتدای حدیث را نداند یا در مورد مسانید، نام راوی را فراموش کرده باشد، دشوار است، علیبن حسامالدین متقی هندی (متوفی 975) ابتدا الجامعالصغیر و زیادةالجامع را با باببندی جدید و سهلالوصولتر با نام منهجالعمّال فی سنن الاقوال بازنگاری و تنظیم کرد، سپس بقیة احادیث بخش نخست الجامعالکبیر (احادیث قولی) را با همان باببندی در مجموعهای با نام الاکمال لمنهجالعمال گرد آورد و در مرحلة بعد، ابواب این دو مجموعه را به هم افزود و آن را غایةالعمّال فی سنن الاقوال نامید. احادیث بخش دوم الجامعالکبیر (احادیث فعلی) را نیز بر طبق این باببندی جدید با نام مستدرکالاقوال تنظیم نمود و در نهایت، همة این کتابها را در مجموعهای بالغ بر 000 ، 46 حدیث، با عنوان کنزالعمّال فی سنن الاقوال و الافعال گرد آورد (متقی، ج 1، ص 4؛ حاجیخلیفه، ج 1، ستون 597 ـ 598). این کتاب بارها به چاپ رسیده است. متقی هندی خود کنزالعمال را با نام منتخب کنزالعمال تلخیص کرد که در حدود 000 ، 32 حدیث دارد. این کتاب، با المسند احمدبن حنبل در مصر چاپ شده و با توجه به حذف احادیث تکراری و تلفیق احادیث قولی و فعلی، بسیار مورد اقبال قرار گرفته است (حسینی و هاشم، ص 244؛ ابوزهو، ص 446).همچنین مجموعهای شامل جوامع سهگانة سیوطی همراه با الجامعالازهر مناوی به کوشش احمد عبدالجواد و عباس احمد صَقَر، با باببندی دیگری تنظیم و در دمشق، و در 1414 در بیروت، چاپ شده است. در این مجموعه، ترتیب ابجدیِ احادیث در بخش نخست الجامعالکبیر به ترتیب الفبایی تغییر داده شده و در بخش دوم، مسانید به این ترتیب آمده است: مسانید عشرة مبشَّره، آباء (کسانی که به کنیهشهرت دارند)، همسران پیامبر اکرم، مسانید زنان دیگر، مسانید اصحابی که نامشان با ال آغاز میشود، مسانید سایر صحابه و مراسیل تابعین ( رجوع کنید به سیوطی، جامعالاحادیث ، ج 1، مقدمة عبدالجواد، ص 7ـ 8).نسخ خطی متعددی از الجامعالکبیر موجود است ( رجوع کنید بهالبانی، ص 421). علاوه بر چاپهای مذکور، مجموعهای شامل جوامع سهگانة سیوطی با تلفیق و تنظیم جدید به کوشش خالد عبدالفتاح شِبِل در 1421/ 2000 در بیروت چاپ شده و برخی از مسانید آن در حیدرآباد هند منتشر گردیده است از جمله مسند علیبن ابیطالب علیهالسلام، مسند فاطمةالزهراء علیهاسلام، مسند ابوبکر و مسند عثمانبن عفان به کوشش عزیز بیگ (طباطبایی، ص 455).منابع: محمد محمد ابوزهو، الحدیث و المحدثون، او، عنایة الامة الاسلامیة بالسنة النبویة ، قاهره 1378؛ محمد ناصرالدین البانی، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریة ، ریاض 1422؛ حاجی خلیفه؛ عبدالمجید هاشم حسینی و احمدعمر هاشم، المحدثون فی مصر و الازهر و دورهم فی احیاءالسنة النبویة الشریفة ، قاهره ] 1993 [ ؛ احمد حسینی اشکوری، دلیل المخطوطات ، ج 1، قم 1397؛ دلیل الکتاب المصری: 1983 ، قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1983؛ یوسف الیان سرکیس، معجمالمطبوعات العربیة و المعربة ، قاهره 1346/ 1928، چاپ افست قم 1410؛ عبدالرحمانبن ابیبکر سیوطی، جامع الاحادیث : للجامع الصغیر و زوائده و الجامعالکبیر ، چاپ عباس احمد صقر و احمد عبدالجواد، دمشق ] بیتا. [ ؛ همو، الجامع الصغیر فی احادیث البشیر النذیر ، قاهره 1373/1954؛ کاظم طباطبایی، مسندنویسی در تاریخ حدیث ، قم 1377 ش؛ محییالدین عطیه، صلاحالدین حفنی، و محمدخیر رمضان یوسف، دلیل مؤلفات الحدیث الشریف المطبوعة القدیمة و الحدیثة ، بیروت 1416/1995؛ عبداللّه غُماری، باب التیسیر فی ردّ اعتبار الجامع الصغیر ، چاپ احمدبن درویش، شیکاگو 1970؛ محمدبن جعفر کتانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة ، قاهره: مکتبة الکلیات الازهریة، ] بیتا. [ ؛ محمد عبدالحیبن عبدالکبیر کتانی، فهرس الفهارس و الاثبات ، چاپ احسان عباس، بیروت 1402/1982؛ علیبن حسامالدین متقی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال ، چاپ بکری حیّانی و صفوة سقا، بیروت 1409/1989؛ محمود احمد محمد، فهرست مخطوطات مکتبة الاوقاف المرکزیة فیالسلیمانیة ، بغداد 1403ـ 1410/ 1982ـ1990؛ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، علم فهرسةالحدیث: نشأته، تطّوره، اشهرمادون فیه ، بیروت 1406/1986؛ مرکزالخدمات و الابحاث الثقافیة، المنتخب من مخطوطات دارالکتب القطریة ، بیروت 1407/1986؛ محمدعبدالرؤوفبن تاجالعارفین مناوی، الدرر اللوامع فی زوائد الجامع الازهر علی جمع الجوامع فی الحدیث النبوی ، للامامین: جلالالدین السیوطی و عبدالرؤوف المناوی، صنعة احمد عبدالجواد، بیروت 1412/1992؛ همو، فیض القدیر: شرح الجامع الصغیر ، ] بیروت [ 1391/1972.