الجامع الکبیر(1) ، اثری مهم در فروع فقه حنفی ، به عربی ، تألیف محمدبن حسن شیبانی * ، فقیه بزرگ حنفی در قرن دوم .به نظر برخی مؤلفان (برای نمونه رجوع کنید به دَسوقی ، ص 156؛ ابن عاشور، ص 908)، انگیزة اصلی شیبانی برای تألیف کتاب آن بوده که مبانی و مبادی احکام و مسائل فقهی را بیان کند، به ویژه آن مبانی که بر پایة دقایق ادبیات عرب و علوم دیگر استوار است و مردم از آنها آگاهی ندارند. تاریخِ دقیقِ تألیف آن معلوم نیست ، ولی گفته اند که کتاب پس از الجامع الصغیر تألیف شده است ( رجوع کنید به لکنوی ، ص 163؛ الجامع الصغیر ( 1 ) * ). ظاهراً شیبانی مطالب الجامع الکبیر را علاوه بر استادش ، ابویوسف ، از دیگر علمای عراق نیز اخذ کرده است . ابوحفص کبیر (متوفی 264)، علی بن مَعْبَد (متوفی 218)، ابوسلیمان جوزجانی * (متوفی بعد از 200) هشام بن عبیداللّه رازی و محمدبن سَماعه (متوفی 233)، کتاب را از استادشان ، شیبانی ، نقل کرده اند (ابن حجر عسقلانی ، ج 7، ص 336؛ دسوقی ، ص 157).شیبانی پس از نخستین نگارشِ کتاب ، ابواب و مسائل دیگری به آن افزود و بعضی عبارات را روان تر و زیباتر کرد و شاگردانش تحریر دوم کتاب را هم از او روایت کردند (ابوزهره ، ص 212). به نوشتة نَدَوی (ص 95ـ96)، تعابیر کتاب نشان می دهد که بخش اعظم کتاب ، نگاشتة خود شیبانی است ، ولی در برخی موارد، راویان تغییراتی اعمال کرده و به آن نکاتی افزوده اند.الجامع الکبیر مشتمل بر 22 کتاب (باب اصلی ) فقهی و هریک در بر گیرندة چند باب فرعی است که شامل تمام ابواب فقهی نمی شود. در حالی که در برخی موضوعات فقهی ، مانند نماز و روزه ، فروع فقهیِ اندکی مطرح شده ، در برخی مباحث دیگر مانند «اَیْمان » (سوگندها) و «بیع »، تفصیل بیشتری دیده می شود. شیبانی در بیشترِ مسائل ، به ویژه مسائل مورد اتفاق نظر، از کسی نام نبرده ، ولی در برخی موارد پس از اشاره به نظر ابوحنیفه و ابویوسف ، نظر خود را ذکر کرده است . روش او، ایجاز در مطالب و پرهیز از حشو و عبارت پردازی و در عین حال بیان دقیق مسائل فقهی است . این نکته هم موجب استواری و استحکام متن کتاب و هم موجب دشوار شدن فهم برخی مسائل شده است ( رجوع کنید به ندوی ، ص 100ـ103). مسائل فقهی در این کتاب به صورت فتوایی و بدون استدلال فقهی آمده ، با این همه ، دلیل و مبنای احکام مذکور، با نگاه دقیق به تفاصیل بحث و تعابیر مؤلف ، در موارد بسیاری قابل استنباط است (ابوزهره ، ص 212ـ213).الجامع الکبیر از کتب مرجع در فقه حنفی و در عِداد کتابهای «ظاهِرُالروایه » (کتابهایی که مسائل آن به طریق متواتر یا مشهور از شیبانی روایت شده اند رجوع کنید به ابن عابدین ، ج 1، ص 47) است (ابوزهره ، ص 208؛ ابن عاشور، ص 909). دانشمندان حنفی کتاب را با اوصاف بسیاری ستوده اند ( رجوع کنید به شیبانی ، مقدمة افغانی ، ص 3ـ4). برخی ادیبان بزرگ ، مانند اَخْفَش اصغر (متوفی 315) و ابوعلی فارسی (متوفی 377)، مهارت شیبانی را در علم لغت تحسین کرده اند (همان مقدمه ، ص 3؛ دسوقی ، ص 154). شرف الدین عیسی بن محمد، حاکم شام (متوفی 624)، به کسانی که کتاب را از حفظ می خواندند، صد دینار (حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 568) یا دویست دینار (ذهبی ، ج 22، ص 120ـ121)، پاداش می داد.در منابع فقهیِ حنفیان به الجامع الکبیر بسیار استناد می شود (برای نمونه رجوع کنید به ابن عابدین ، ج 1، ص 596، ج 4، ص 366؛ ابن نُجَیْم ، ج 7، ص 88، ج 8، ص 194ـ195؛ سمرقندی ، ج 2، ص 22؛ کاسانی ، ج 5، ص 259ـ260). با این همه ، برخی دانشمندان ، به ویژه از مذاهبِ دیگرِ اهل سنّت ، از آن انتقادهایی کرده و به استناد برخی ناهمگونیها در آن ، بخشهایی از کتاب را جزو آن ندانسته اند ( رجوع کنید به ندوی ، ص 114ـ115).به سبب اهمیت الجامع الکبیر نزد حنفیان و نیز دشوار بودن برخی مسائل آن ، شرحهای بسیاری بر آن نوشته شده است . برخی از شارحان مشهور آن عبارت اند از: ابوجعفر طحاوی (متوفی 321)، ابوالحسن کرخی (متوفی 340)، شمس الائمه عبدالعزیزبن احمد حلوانی (متوفی 449)، ابوالعُسر بَزْدَوی (متوفی 482) و سبط ابن جوزی (یوسف بن قزاوغلی ، متوفی 654؛ رجوع کنید به شیبانی ، همان مقدمه ، ص 4؛ دسوقی ، ص 155، پانویس 2؛ ندوی ، ص 116ـ130). همچنین ابن رَبْوة دمشقی (متوفی 864) در کتاب الدّرُالنَظیم فی حل اشکال الجامع الکبیر ، شرف الدین عیسی بن محمد در اصول الجامع الکبیر ، احمدبن مسعود قونیوی (سدة هشتم ) در التقریر و علی بن خلیل دمشقی (متوفی 651) در التیسیر به شرح آن پرداخته اند. جمال الدین حصیری (متوفی 636) نیز شرحی مختصر و شرحی مفصّل (با نام التحریر ) بر آن نوشته است . وی در ابتدای هر باب ، مبنا و اصلی را که شیبانی در آن باب به کار برده ، بیان نموده است . شیخ محمود حمزاوی (متوفی 1305) نیز در رسالة النور اللامع فی اصول الجامع به ذکر اصول و قواعد فقهی که در الجامع الکبیر آمده ، پرداخته است ( رجوع کنید بهحاجی خلیفه ، ج 1، ستون 568 ـ570؛ ابن قُطْلُوبُغا، ص 244ـ245؛ سزگین ، ج 1، ص 425؛ ترجمة عربی ، ج 1، جزء 3، ص 61، 62ـ63؛ برای شرحهای دیگر رجوع کنید به حاجی خلیفه ، همانجا؛ ابن قطلوبغا، ص 41ـ42، 130، 143، 299ـ300؛ بروکلمان ، ج 1، ص 178؛ ترجمة عربی ، ج 3، ص 250ـ251).برخی ، کتاب را به نظم در آورده اند، از جمله : احمدبن ابی المؤیّد محمودی نَسَفی (متوفی 519)، احمدبن عثمان ترکمانی (متوفی 744) و بدرالدین محمودبن عمر تُقادی (سدة نهم ) در کتابِ الفرائد شرح نظم تلخیص الجامع الکبیر (حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 570؛ سزگین ، ج 1، ص 425ـ426؛ ترجمة عربی ، ج 1، جزء 3، ص 63). همچنین احمدبن محمد عَتّابی بخاری (متوفی 586) و محمدبن عَبّاد خِلاطی (متوفی 652) آن را تلخیص کرده اند (ابن قطلوبغا، ص 217ـ 218؛ بروکلمان ، همانجا؛ ترجمة عربی ، ج 3، ص 252).الجامع الکبیر در 1356 در قاهره چاپ شد و در همین سال در حیدرآباد با تحقیق ابوالوفاء افغانی به چاپ رسید (بروکلمان ، همانجا؛ ترجمة عربی ، ج 3، ص 250؛ مشار، ج 5، ستون 410؛ برای نسخ خطی کتاب رجوع کنید به سزگین ، ج 1، ص 423؛ ترجمة عربی ، ج 1، جزء 3، ص 59).شیبانی کتابی با نام الزیادات در تکمیل الجامع الکبیر نگاشته است (علی حسن عبدالقادر، ص 249). بروکلمان (همانجا؛ ترجمة عربی ، ج 3، ص 248) الزیادات را اضافاتی بر المبسوط می داند، ولی تأمل در سبب و سبک نگارش کتاب ، این نظر را رد می کند (دسوقی ، ص 163). در بارة سبب تألیف این کتاب گفته اند که ابویوسف ، دلیل ذکر نشدن بعضی فروع را در الجامع الکبیر ، دشواری آن مسائل برای شیبانی می دانسته و شیبانی برای اثبات تبحر خود، الزیادات را تألیف کرده است (همانجا؛ برای دیگر اقوال در این باره رجوع کنید به حاجی خلیفه ، ج 2، ستون 963). به نظر بیشتر مؤلفانِ حنفی ، این کتاب نیز از کتب «ظاهرالروایة » است ولی برخی آن را از «نوادِر» دانسته اند ( رجوع کنید بهدسوقی ، ص 163؛ ابوزهره ، ص 215)، یعنی کتابهایی از شیبانی که در زمرة شش کتاب ظاهرالروایة نیستند ( رجوع کنید به شمس الائمه سرخسی ، ج 1، مقدمة عنانی ، ص 45).الزیادات را دقیق و فهم آن را دشوار ذکر کرده اند ( رجوع کنید بهدسوقی ، همانجا و پانویس 4). احمدبن محمد عتابی بخاری ، فخرالدین قاضی خان (متوفی 592) و فخرالاسلام ابوالعسر بزدوی بر این کتاب شرح نوشته اند. محمدبن محمد مروزی ، مشهور به حاکم شهید (مقتول در 334)، آن را به نام مختصر اصول الزیادات ، تلخیص نموده است (حاجی خلیفه ، ج 2، ستون 962ـ963؛ بروکلمان ، همانجا؛ ترجمة عربی ، ج 3، ص 249؛ برای نسخ خطی شرحها رجوع کنید به بروکلمان ، همانجا؛ سزگین ، همانجا؛ ترجمة عربی ، ج 1، جزء 3، ص 58 ـ59). الزیادات ، تاکنون به چاپ نرسیده است . نسخة خطی آن به شمارة 1385 در کتابخانة ایاصوفیا موجود است (بروکلمان ، همانجا؛ برای نسخ خطی دیگر رجوع کنید به همانجا؛ سزگین ، ج 1، ص 422؛ ترجمة عربی ، ج 1، جزء 3، ص 57).شیبانی ، ملحقاتی بر الزیادات با نام زیادة الزیادات نگاشته است (دسوقی ، ص 164) که شمس الائمة سرخسی (متوفی 490) در کتابِ نکت زیادة الزیادات و احمدبن محمد عتابی آن را شرح کرده اند (سزگین ، ج 1، ص 423؛ ترجمة عربی ، ج 1، جزء 3، ص 59). زیادة الزیادات در حیدرآباد به چاپ رسیده است (دسوقی ، ص 164؛ برای نسخ خطی کتاب رجوع کنید به سزگین ، همانجا).منابع : ابن حجر عسقلانی ، تهذیب التهذیب ، بیروت 1404/1984؛ ابن عابدین ، ردّ المحتار علی الدّر المختار ، چاپ سنگی مصر 1271ـ1272، چاپ افست بیروت 1407/1987؛ ابن عاشور (محمد فاضل )، «کتب ظاهر الروایة للامام محمدبن الحسن »، مجلة الازهر ، سال 36، ش 8 و 9 (شوال و ذیقعده 1384/ مارس 1965)؛ ابن قطلوبغا، تاج التراجم فی من صنف من الحنفیّة ، چاپ ابراهیم صالح ، بیروت 1412/1992؛ ابن نجیم ، البحر الرائق شرح کنزالدقائق ، بیروت 1418/1997؛ محمد ابوزهره ، ابوحنیفة : حیاته و عصره ، آراؤه و فقهه ، قاهره 1960؛ کارل بروکلمان ، تاریخ الادب العربی ، نقله الی العربیة عبدالحلیم نجار، قاهره 1969؛ حاجی خلیفه ؛ محمد دسوقی ، الامام محمدبن الحسن الشیبانی و أثره فی الفقه الاسلامی ، دوحه 1407/1987؛ ذهبی ؛ فؤاد سزگین ، تاریخ التراث العربی ، ج 1، جزء 3، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی ، ریاض 1403/1983؛ محمدبن احمد سمرقندی ، تحفة الفقهاء ، بیروت 1414/1994؛ محمدبن احمد شمس الائمه سرخسی ، کتاب المبسوط ، چاپ محمدحسن اسماعیل شافعی ، بیروت 1421/2001؛ محمدبن حسن شیبانی ، الجامع الکبیر ، چاپ ابوالوفاء افغانی ، لاهور 1401/1981؛ علی حسن عبدالقادر، نظرة عامة فی تاریخ الفقه الاسلامی ، قاهره 1965؛ ابوبکربن مسعود کاسانی ، کتاب بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع ، کویته 1409/1989؛ عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی ، الفوائد البهیة فی تراجم الحنفیة ، کراچی 1393؛ خانبابا مشار، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی ، تهران 1340ـ1344 ش ؛ علی احمد ندوی ، الامام محمدبن الحسن الشیبانی نابغة الفقه الاسلامی : 132ـ189 ه ، دمشق 1414/1994؛Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden 1943-1949; Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schriftums , Leiden 1967-1984.
