الجامع الصغیر(2) رجوع کنید به الجامع الکبیر(2)NNNNجامع‌العلوم، علی بن حسین‌بن علی باقولی اصفهانی ، ادیب، نحوی و مفسر قرن ششم. از شرح‌حال او اطلاع چندانی بر جای نمانده است. ظاهراً به‌سبب آگاهی از علوم گوناگون، به جامع یا جامع‌العلوم و به‌سبب نابینا بودنش به ضریر یا بصیر نیز شهرت داشته، چنانکه مفسر شیعی معاصر او، طبرسی (متوفی 548؛ ج 5، ص 208، 232)، از او با عناوین «جامع‌العلوم النحوی الضریر» و «جامع العلوم البصیر النحوی» یاد کرده است (نیز رجوع کنید به صَفَدی، 1329، ص 211). آنچه از زندگی او در کتابهای تراجم نقل شده، تکرار سخنان مورخ و محدّث معاصر او، علی‌بن زید بیهقی (متوفی 565)، در کتاب وَشّاحُ الدِّمْیِة است که اکنون موجود نیست. بیهقی بنا بر نقل یاقوت حموی (ج 4، ص 1736)، قِفْطی (ج 2، ص 247)، صَفَدی (1329، همانجا؛ همو، 1411، ج 21، ص 12) و سیوطی (ج 2، ص 160)، باقولی را در علم نحو همچون کعبه دانسته است که معاصرانش پرده‌داران آن بودند.در سال 535، جامع‌العلوم نامه‌ای به عالمان خراسان نوشت و از آنان شرح بیتی از فَرَزْدَق را که در بارة خراسان بود، خواست. برخی از فضلای خراسان در شرح آن بیت، رساله‌ای نوشتند. بیهقی همچنین شعری از او نقل کرده که در آن به علم نحو و دوست داشتن آن اشاره شده است ( رجوع کنید به یاقوت حموی، ج 4، ص 1736ـ1737؛ قفطی، ج 2، ص 249؛ صفدی، 1329؛ سیوطی، همانجاها). یاقوت حموی نخستین کسی است که او را منسوب به اصفهان دانسته است ( رجوع کنید به ج 4، ص 1736). طبرسی در مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن ، هشت بار با ذکر نام جامع‌العلوم، از او سخنانی نقل کرده است ( رجوع کنید بهج 4، ص 590، ج 5، ص 73، 208، 232، ج 6، ص440، ج 7، ص 105، ج10، ص 639، 869). ابوالبرکات عبداللّه‌بن احمدبن محمود نسفی (متوفی 701 یا 710) نیز در تفسیر خود (ج 1، ص 73، 143، 393، ج 3، ص 241ـ 318) با نام مدارک التنزیل و حقائق التأویل ، از جامع‌العلوم اقوالی نقل کرده است. عالمان متأخر امامی، او را از رجال شیعه دانسته‌اند ( رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، 1392، ص 185ـ186؛خوانساری، ج 5، ص 251). قفطی (ج 2، ص 247)، به نقل از عمربن قُشام حلبی، از فرزندی فاضل از جامع‌العلوم با عنوان صفیّحنفی‌اصفهانی که ساکن همدان بوده، یاد کرده است. بغدادی (ج 1، ستون 697) سال وفات جامع‌العلوم را 543 ذکر کرده است.جامع‌العلوم آثار گوناگونی در نحو، قرائات و تفسیر قرآن داشته که تعداد اندکی از آنها باقی مانده است.از جمله آثار باقی‌ماندة او کشف المشکلات و ایضاح المعضِلات است که نخستین بار عبدالقادر عبدالرحمان سعدی آن را به عنوان رسالة دکتری در بغداد (1986ـ1987) با نام الجامع النحوی حیاته و آثاره مع تحقیق کتابه کشف المشکلات و ایضاح المعضلات و علل القراءات المرویة عن الائمة السبعة ، و دیگر بار محمداحمد دالی آن را با نام کشف المشکلات و ایضاح المعضلات در دمشق (1415) تصحیح و چاپ کرد. کتاب کشف المشکلات جامع‌العلوم در واقع تفسیر ادبی قرآن به‌شمار می‌آید و اقوالی که طبرسی و نسفی از او نقل کرده‌اند، ظاهراً از همین کتاب بوده است. جامع‌العلوم در این کتاب علاوه بر مباحث صرف، نحو، لغت، آواشناسی و قرائات، به ذکر شواهدی از احادیث نبوی و شعر عرب نیز پرداخته است (برای نمونه رجوع کنید به جامع‌العلوم، ج 1، ص 8 ـ9، 21، 63، 80 ـ81، 307، ج 2، ص 884، 1170؛ نیز رجوع کنید به جُبُوری، ص 69، 76، 107ـ 108، 118، 121، 136ـ137، 139ـ140، 195ـ196). کتاب دیگر جامع‌العلوم، شرح اللمع فی النحو اثر ابوالفتح ابن‌جِنّی (متوفی 392) است که به گفتة قفطی (ج 2، ص 248ـ249) بسیار موجز و مفید است و نسخة خطی آن در بلغارستان در کتابخانة ملی صوفیه نگهداری می‌شود ( رجوع کنید به درویش، ص130).از دیگر کتابهای اوست: الاستدراک علی ابی علی الفارسی ، جامع‌العلوم (ج 2، ص 773) از کتابی که ناظر به کتاب ابوعلی است نام برده و از آتش گرفتن نصف آن خبر داده که ظاهراً همین کتاب بوده است؛ الجواهر فی شرح جمل عبدالقاهر ، که شرح الجمل فی‌النحو عبدالقاهر جرجانی (متوفی 474) است؛ الشامل؛ و البیان فی شواهد القرآن و المجمل ( رجوع کنید به جامع‌العلوم، ج 2، ص 1498؛ یاقوت حموی، ج 4، ص 1737؛ قفطی؛ صفدی، 1329؛ سیوطی، همانجاها). همچنین آقابزرگ طهرانی (1403، ج 4، ص 263، 268) تفسیرالباقولی یا تفسیرالجامع را به جامع‌العلوم نسبت داده که ظاهراً همان کتاب کشف المشکلات و ایضاح المعضلات است. احمد راتب نفاخ (ص840ـ863)، با ارائة قرائن و شواهد، کتاب اعراب‌القرآن منسوب به ابواسحاق ابراهیم‌بن سری زَجّاج (متوفی 311) را از جامع‌العلوم اصفهانی دانسته است.منابع: محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت 1403/1983؛ همو، طبقات اعلام‌الشیعة: الثقات‌العیون فی سادس‌القرون ، چاپ علی‌نقی منزوی، بیروت 1392/1972؛ اسماعیل بغدادی، هدیة‌العارفین ، ج 1، در حاجی خلیفه، ج 5؛ علی‌بن حسین جامع‌العلوم، کشف‌المشکلات و ایضاح‌المعضلات ، چاپ محمد احمد دالی، دمشق 1415/1995؛ می‌فاضل جبوری، اعراب‌القرآن‌الکریم: دراسة فی منهجیة التألیف حتی نهایة‌القرن السادس الهجری ، بغداد 2001؛ خوانساری؛ عدنان درویش، فهرس‌المخطوطات العربیة المحفوظة فی‌المکتبة الشعبیة بصوفیة فی بلغاریا ، ج 2، دمشق 1974؛ عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، بغیة‌الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره 1384؛ خلیل‌بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات ، ج 21، چاپ محمد حجیری، اشتوتکارت 1411/1991؛ همو، نکت الهمیان فی نکت‌العمیان ، مصر 1329/1911؛ طبرسی؛ علی‌بن یوسف قفطی، انباه‌الرواة علی‌انباء النحاة ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، ج 2، قاهره 1371/1952؛ عبداللّه‌بن احمد نسفی، تفسیرالقرآن الجلیل، المسمی بمدارک التنزیل و حقائق‌التأویل ، بیروت: دارالکتاب‌العربی، ] بی‌تا. [ ؛ احمد راتب نفاخ، « کتاب اعراب‌القرآن المنسوب الی الزجاج»، مجلة مجمع‌اللغة العربیة بدمشق ، (رمضان 1393/ اکتبر 1973)؛ یاقوت حموی، معجم‌الادباء ، چاپ احسان عباس، بیروت 1993.
